Językowa corrida

Między tekstem mówionym a pisanym jest jednak istotna różnica. Tekst mówiony jest dwukierunkowy, wymaga obecności odbiorcy, którego reakcje mają wpływ na kształt tego, co i jak nadawca mówi. Taki tekst jest zwykle spontaniczny, sytuacyjny, emocjonalny. Językowi mówionemu towarzyszą komunikaty pozasłowne, niewerbalne: gesty, mimika, ton głosu, mowa ciała. To wszystko składa się na całościowy komunikat. Tekst mówiony zawiera wiele zaimków, powtórzeń, słów o funkcji fatycznej (podtrzymującej kontakt), aluzji do wspólnych przeżyć: Wiesz, kupiłam sobie w końcu ten sweter, no wiesz, ten, co ci o nim opowiadałam, i tego… co ja chciałam… a, no i mama się wściekła, że kasę wydałam… bez sensu…. W codziennej komunikacji słownej wszyscy tworzymy takie teksty, bo się tak albo podobnie na co dzień porozumiewamy.

Tymczasem tekst pisany oparty jest na zupełnie innych regułach. Powstaje w innym miejscu i w innym czasie niż jest czytany. Jest jednokierunkowy: przy jego tworzeniu nie ma odbiorcy, więc nie może on wpływać na kształt tekstu. Nie współtworzą go też inne kody, jak gest czy mimika. Wszystkie informacje muszą się zawierać w słowach, w budowie zdania, w odpowiednio dobranych znakach interpunkcyjnych. Tekst pisany jest spójny i całościowy, tak aby odbiorca mógł go zrozumieć i odebrać zgodnie z intencją autora: jutro, za rok, za 20 lat. 

Jak się nauczyć pisać? Czytać! Tylko tekst napisany, zredagowany, poddany korekcie może być wzorcem, swoistym podręcznikiem do nauki pisania. Uporządkowany tekst pisany pomaga też doskonalić logikę i dyscyplinę myślenia. A uporządkowane myśli, porządkują wypowiedź.

Takie oto refleksje przyszły mi do głowy po lekturze przywołanego artykułu. Dlatego w ten świąteczny czas życzę Państwu wielu wolnych chwil, które pozwolą na lekturę dobrze napisanych tekstów. Spokojnych świąt!  

Zapytałam o to swoją uniwersytecką koleżankę, znawczynię gramatyki historycznej. Okazuje się, że wół jest wyrazem odziedziczonym z prasłowiańszczyzny i już tam miał inny wzorzec odmiany niż pies czy kot. Dlatego w celowniku mamy formy: wołowi, ale psu i kotu. Inna rzecz, że celownikowa końcówka -owi jest bardzo ekspansywna i wkracza tam, gdzie wcześniej była końcówka -u. Niegdyś przyglądaliśmy się koniu, a teraz tylko koniowi. O końcówkę -owi w celowniku walczy też rzeczownik osioł, który wcześniej miał tylko formę osłu, a współcześnie może mieć obie: osłu i osłowi. Podobnie jest z rzadko używaną podniosłą formą człek, która w celowniku przybiera dwie postaci: człeku albo człekowi.

Ślady walki celownikowych końcówek -owi i -u w odmianie rzeczownika wół znalazłam w „Słowniku języka polskiego” tzw. warszawskim z początków XX wieku. Podana tam gwarowa forma wołoju jest kontaminacją (spleceniem) tych dwóch końcówek (zanikła głoska w). Forma wołoju jest jeszcze żywa w gwarach Mazowsza.

A skoro felieton poświęcony jest wołowi, to zwróćmy też uwagę na formę dopełniacza, w którym zachowana jest dawna regularna końcówka -u: wołu, podczas gdy inne rzeczowniki żywotne mają końcówkę -a: pana, chłopa, psa, kota. Inna rzecz, że i w dopełniaczu (a także w bierniku) rozgrywa się cicha walka końcówek, więc obok wzorcowej formy wołu możliwa jest także potoczna forma woła.

O tak oto na przykładzie wołu (i woła), przyglądając się wołowi (i wołoju), przez chwilę zatrzymaliśmy myśl na tym, co najważniejsze: na naszym języku ojczystym.

Wróćmy jednak do naszego życia zwyczajnych ludzi, choć ta polityczna gorączka, a także inne realia nieco je zmieniają. A konkretnie zmieniają niepisany kodeks dobrych obyczajów językowych. Mówimy swobodniej, bo jest nam do siebie bliżej, ale też nie doceniamy wagi słów. Nie czujemy, że niektóre sformułowania w konkretnej sytuacji albo wobec określonych osób nie są grzeczne. Takim jest wyrażenie bez przesady. Przyznam, że jestem na nie wyczulona (a nawet – uczulona). Wyrażenie to może być użyte celowo, aby zakomunikować, że nie zgadzamy się z tym, co ktoś właśnie powiedział, bo sądzimy, że jest to krańcowe i nieuzasadnione, że przekracza miarę, na przykład: Boję się, że nie zdążymy. –  Bez przesady, mamy jeszcze mnóstwo czasu. Jeśli jednak wyrażam zainteresowanie kimś albo zaniepokojenie czyjąś niedogodnością, to takie bez przesady jest po prostu nieuprzejme, jak w moim dialogu ze studentem: Zamknę okno, żeby panu nie wiało. – Bez przesady. Jest ok. 

Nieuprzejme jest także sformułowanie wypraszam sobie, które czasem bywa uznawane za neutralne. Są to jednak słowa zamykające dialog, co stoi w sprzeczności z zasadą kontaktu uprzejmego. Myśl zawartą w słowach nie życzę sobie można sformułować łagodniej i grzeczniej, na przykład: Proszę przestać, Nie chcę tego słuchać, To, co mówisz, jest nieprzyjemne itp.

Pamiętam też zdziwienie osoby, której zwróciłam uwagę, że okrzyk hola, hola! nie jest uprzejmy i nie można go używać w sytuacji, gdy potrzebne są słowa neutralne. Wykrzyknik hola, hola! jest obcesowy i dominujący, co ilustruje wymownym cytatem „Uniwersalny słownik języka polskiego”: Hola, hola! Nie próbuj nam tego wmówić!

Mówić grzecznie to mówić uprzejmie, stosownie, odpowiednio do sytuacji. W języku staropolskim niegrzecznie znaczyło ‘bez sensu, niestosownie, niedorzecznie’. Może więc nie przesadzajmy z tą współczesną niedorzecznością.

To tego bogactwa form liczebnika dochodzą jego wymagania składniowe. Mówiąc prościej: musimy uzgodnić formę gramatyczną liczebnika z formami innych wyrazów w zdaniu. A to niełatwe, o czym świadczą liczne pytania o pomoc, kierowane do poradni językowych. Pisze internautka: „Czy w zdaniu: Moim absolutnym rekordem są 34 tysiące postów orzeczenie jest poprawne? A może powinno być: Jest 34 tysiące postów? Jak dopasować orzeczenie do tak dużych liczb?”. Ażeby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba przywołać dwie reguły.

Pierwsza mówi o tym, że składnia zdania zależy od wymagań gramatycznych ostatniego członu liczebników wielowyrazowych: Dwadzieścia trzy dziewczynki przyszły na spotkanie, bo: trzy dziewczynki przyszły. Trzydzieści pięć dziewczynek przyszło, bo: pięć dziewczynek przyszło. Gdyby zdanie internautki dotyczyło trzydziestu czterech postów, to zapewne nie miałaby wątpliwości: Rekordem są trzydzieści cztery posty (bo: są cztery posty). Ale przy trzydziestu czterech postach nie byłoby „absolutnego rekordu”, a przy trzydziestu czterech tysiącach rekord jest. I tu trzeba przywołać kolejną regułę składniową dotyczącą specjalnych wymagań liczebnika tysiąc.

Wyraz tysiąc łączy się z orzeczeniem w liczbie pojedynczej i w rodzaju nijakim: Tysiąc osób przyszło na koncert, Tysiąc uczniów zdało egzamin. Jeśli jednak przed liczebnikiem tysiąc występują liczebniki dwa, trzy, cztery, to orzeczenie może mieć formę liczby pojedynczej albo liczby mnogiej. Zatem oba sformułowania zaproponowane przez internautkę są poprawne: Rekordem jest trzydzieści cztery tysiące postów albo: Rekordem są trzydzieści cztery tysiące postów.

I jeszcze jedno dręczy naszą korespondentkę: Na przyjęciu miało zjawić się ponad dwustu gości, czy: ponad dwieście gości? Tu o formie liczebnika decyduje przyimek ponad, który łączy się w zdaniu z wyrazami stojącymi w bierniku lub w narzędniku. W pytaniu internautki liczebnik powinien stać w bierniku: Przyszło ponad dwustu gości.

Proste? Absolutnie nie! Dlatego zachęcam do częstego korzystania ze słowników i poradników, by utrwalać te niełatwe zasady.

Drugi typ nazwisk budzący wątpliwości jest zakończony na -er, na przykład Kromer, Miler, Luter, Majcher, Świder. Najczęściej owo „e” w zakończeniu jest nieruchome: Kromera, Kromerowi, Milera, Milerowi. Czasem jednak staje się „e” ruchome, jak w nazwisku Luter, przybierającym formy: Lutra, Lutrowi, z Lutrem, o Lutrze. Taka odmiana nazwiska Luter jest utrwalona historycznie i zgodna z naszym zwyczajem językowym. Trudniej jednak podjąć decyzję, gdy nazwisko jest tożsame z rzeczownikiem pospolitym, na przykład Majcher albo Świder. Czy traktować je tak, jak większość nazwisk zakończonych na -er, z unieruchomionym „e”: Majchera, Majcherowi, Świdera, Świderowi? Czy tak jak słowo pospolite – i jak nazwisko Luter: Majchra, Majchrowi, Świdra, Świdrowi? Oba sposoby są właściwe, a o tym, który wybrać, decyduje właściciel.

A co ma zrobić dziennikarz, gdy musi takie nazwiska umieścić w tekście? Najlepiej byłoby sprawdzić w innych źródłach albo wprost zapytać, jakich form pan Majcher i pan Świder używają. Jeśli to niemożliwe, to wybrałabym formy z unieruchomionym „e”: Majchera, Świdera.

Jednak okazuje się, że nawet ta łatwiejsza wymowa sprawia niektórym mówiącym kłopot. Są osoby, które zamiast mówić małpa, kołdra mówią [małupa], [kołudra], przeciągając słyszalne w wymowie [u]. Inni mówiący – wprost przeciwnie – ignorują [ł] i zamiast mówić: powiedziałam, słupek, długopis, głupi wymawiają: [powiedziaam], [supek], [dugopis], [gupi]. Tak się dzieje, gdy głoska [ł] stoi przed samogłoską. Jest to szczególnie rażące, gdy [ł] stoi na początku wyrazu: [użeczko] zamiast łóżeczko, [ukasz] zamiast Łukasz, miasto [uć] zamiast miasto Łódź. Gdy głoska [ł] stoi na końcu wyrazu w otoczeniu innych spółgłosek, to także w niestarannej wymowie zanika, więc słychać [gniót] zamiast gniótł, [pomys] zamiast pomysł, [poszet] zamiast poszedł. Taka wymowa jest dopuszczalna w swobodnym języku potocznym, ale w mowie wzorcowej jej nie aprobujemy.

W języku oficjalnym, publicznym zwykle staramy się poprawnie wymawiać wszystkie głoski, co nie znaczy, że każdą głoskę wymawiamy osobno. Musimy uwzględniać jej otoczenie, więc w sąsiedztwie głoski bezdźwięcznej głoskę dźwięczną wymawiamy bezdźwięcznie: trzeba to w wymowie [tszeba], a głoskę bezdźwięczną wymawiamy dźwięczne: prośba to w wymowie [proźba]. Wyraz płcie (liczba mnoga od płeć), trudny w wymowie ze względu na zbitkę głosek [płć] też trzeba wymawiać naturalnie i nie przedłużać wymowy owego „u niezgłoskotwórczego”. Bo gdy się nadmiernie staramy, to mogą nam jakieś dwie pucie wyskoczyć.

Autorzy podręczników do gramatyki próbują ten problem uporządkować. Czytamy więc, że końcówkę -a przyjmują nazwy osób i zwierząt (czyli rzeczowniki żywotne): piłkarza, aktora, kaprala, prezydenta, krokodyla, chomika, psa. Mają ją także nazwy narzędzi i naczyń: młotka, dłuta, wkrętaka, garnka, kubka, nazwy miar i wag: kilometra, litra, kilograma, nazwy liczb: tysiąca, miliona, nazwy miesięcy: kwietnia, maja. Końcówkę -a dodajemy również do nazw owoców i grzybów: jabłka, banana, podgrzybka, muchomora, nazw samochodów: forda, mercedesa, tańców i gier: poloneza, walca, golfa, brydża. Czy to wszystkie kategorie znaczeniowe? Pewnie nie, ale już się trochę przestrzeń gramatyczna uładziła. 

Końcówkę -u przybierają nazwy abstrakcyjne: humoru, momentu, zbiorowe: tłumu, cukru, proszku, materialne: bursztynu, marmuru. Jest ona także najczęstsza w nazwach zapożyczonych: kawioru, likieru, lukru, portu, ryżu, parkietu, tortu. Najczęstsza, ale nie wyłączna! Wszak do innych zapożyczonych rzeczowników męskich dołączamy końcówkę -a: komputera, miksera, telewizora itd.  

Nie sposób podać wszystkich kategorii znaczeniowych, które przybierają końcówkę -a albo końcówkę -u. W kategorii medycznych i potocznych nazw chorób mamy sporą dowolność. Są nazwy przybierające końcówkę -a: raka, krztuśćca, tężca, półpaśca, są takie, które mają końcówkę u: zawału, kokluszu, wytrzeszczu, zakrzepu. A są i takie, jak covid, który się jeszcze nie zadomowiły w polszczyźnie na tyle, by się związać w dopełniaczu z jedną końcówką. Dlatego możemy mówić o profilaktyce covida i covidu.   

Dla porządku muszę jeszcze wspomnieć o tych rzeczownikach, w których końcówka różnicuje znaczenie: geniusza (człowieka obdarzonego geniuszem) i geniuszu (niezwykłego talentu), przypadka (gramatycznego) i przypadku (zdarzenia), muła (zwierzęcia) i mułu (na dnie jeziora). Jest ich więcej, więc w razie wątpliwości warto zaglądać do słowników. 

Internautom sprawia kłopot pisownia wyrażeń przyimkowych. Mnie to trochę dziwi, bo przecież wyrażenie przyimkowe to de facto dwa wyrazy: przyimek i rzeczownik albo inna część mowy. Raczej nie napiszemy „dodomu” ani „naobiad”, ani „dlamamy”, więc dlaczego niektórzy piszą „napewno”? Czemu piszą łącznie wyrażenie co niemiara i co nieco, choć w innych połączeniach przyimek co zapiszą na pewno oddzielnie: co dzień, co noc, co krok?  Trzeba jednak przyznać, że reguła odnosząca się do rozłącznej pisowni wyrażeń przyimkowych zawiera sporo wyjątków. Wyłącza mianowicie ze swojego obrębu dawne połączenia przyimkowe, które dziś traktujemy jak zrosty: dlatego, naprawdę, naprzód, naprzeciwko, ponadto, wkoło, wówczas, wzwyż, zresztą i wiele innych. Jeśli ktoś się ich świadomie nie nauczył i o nich nie pamięta, to jest obawa, że pomyli pisownię na pewno z pisownią naprzeciw albo naprawdę. 

Ale jeden błąd wymieniony na liście najczęstszych uchybień ortograficznych bardzo mnie ucieszył. Otóż wiele osób pisze łącznie zaprzeczony przymiotnik nienajlepszy. W obecnych zasadach przymiotniki i przysłówki w stopniu wyższym i najwyższym trzeba ze słowem nie pisać rozłącznie: nie najmilszy, nie najdrożej, łącznie natomiast w stopniu równym: niemiły, niedrogo. Jest w tym pewna niekonsekwencja, dlatego w nowych zasadach, które wejdą w życie w 1 stycznia 2026 roku, wszystkie zaprzeczone formy przymiotnikowe i przysłówkowe będą pisane łącznie: niedobry, nielepszy, nienajlepszy; niedobrze, nielepiej, nienajlepiej. Internetowa praktyka potwierdza słuszność wprowadzonej zmiany. 

A jeśli nazwa jest bardziej skomplikowana? Taką ma na przykład Polska Spółka Gazownictwa sp. z o.o., z oddziałami w całej Polsce. Do pełnej nazwy dodawana jest kolejna część: Oddział Zakład Gazowniczy i nazwa miasta. Całość ma więc taką postać: Polska Spółka Gazownictwa Sp. z o.o. Oddział Zakład Gazowniczy w Szczecinie. Jak tę rozbudowaną nazwę odmienić? Słowo oddział w nazwie wymaga jakiegoś dopowiedzenia: oddział czego? albo oddział gdzie?. Więc napisałabym tak: Przyznano wyróżnienie Polskiej Spółce Gazownictwa sp. z o.o. Oddziałowi Zakładu Gazowniczego w Szczecinie. A powiedziałabym krócej: Muszę załatwić swoją sprawę w Oddziale Zakładu Gazowniczego w Szczecinie. Ale czy tak jest w praktyce? Nie znalazłam w żadnych tekstach opisujących działalność Polskiej Spółki Gazowniczej innych form drugiego członu nazwy: Oddział Zakład Gazowniczy niż mianownik i biernik. Więc w sumie nie wiemy, jak przedstawiciele firmy radzą sobie z odmianą.

Inna bardzo rozbudowana nazwa: Konsorcjum Olejów Przepracowanych – Organizacja Odzysku Opakowań i Olejów S.A., choć wydaje się skomplikowana, to faktycznie jest łatwiejsza w odmianie. Człon nadrzędny: konsorcjum – jest nieodmienny, więc pierwszej części nazwy: Konsorcjum Olejów Przepracowanych nie odmieniamy. W części drugiej odmienia się tylko człon organizacja. Zatem na pytanie: Gdzie pracujesz? można odpowiedzieć: w Konsorcjum Olejów Przepracowanych – Organizacji Odzysku Opakowań i Olejów S.A.

Kłopoty w odmianie sprawiają też niektóre nazwy administracyjne, a zwłaszcza zestawienie gmina miasto. Jak to napisać: Przewozy w granicach administracyjnych gminy miasta Szczecin? Czy raczej w granicach gminy miasto Szczecin? Czy to gmina miasta (czyja?) czy gmina miejska (jaka)? Ktoś, kto nie jest urzędnikiem miejskim, ma kłopot (jak ja). Jestem skłonna twierdzić, że chodzi o przewozy w granicach gminy miasto Szczecin. Ale czy na pewno? I czy nie byłoby prościej używać konstrukcji gmina miejska Szczecin? Sama nie wiem…

Faktycznie, i w wykazie urzędowych nazw miejscowości, i w słownikach nazwa miejscowa Słup ma w dopełniaczu końcówkę -a: Słupa, a w miejscowniku końcówkę -e: w Słupie. Podobnie jest z nazwą miejscową Kup zakończoną spółgłoską -p: Kup, Kupa, w Kupie. Można to sprawdzić w urzędowych wykazach albo w słownikach, na przykład w „Słowniku nazw miejscowości i mieszkańców” pod red. Marka Łazińskiego. Czy jednak wszyscy stosują się do tych zaleceń? Nie zawsze. Bywa, że narzucone formy nie odpowiadają mieszkańcom, którzy tworzą własną gramatykę swojej nazwy.

O nazwie zachodniopomorskiej miejscowości Banie parokrotnie już pisałam. Urzędowa forma liczby pojedynczej: (to) Banie, Bania, w Baniu, pod wpływem lokalnego zwyczaju językowego ustąpiła miejsca formom liczby mnogiej: (te) Banie, Bań, w Baniach, co znajduje potwierdzenie w Wykazie urzędowych nazw miejscowości Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 2019 roku. Nie jest też używana urzędowa forma Gumieńc –

dopełniacza nazwy szczecińskiego osiedla Gumieńce, podawana w Rozporządzeniu Ministra Administracji i Cyfryzacji z dn. 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. W szczecińskim zwyczaju językowym utrwalona jest przede wszystkim forma dopełniaczowa: Gumieniec, rzadziej mówimy Gumieńców. Ale o formie Gumieńc nikt tu nie słyszał. Podane w tymże samym wykazie formy gramatyczne bliskiej szczecinianom nazwy Załom: Załomu, w Załomie także nie są używane, bo szczecinianie i załomianie jeżdżą do Załomia albo mieszkają w Załomiu.

Kto więc ma rację w tym gramatycznym sporze: urzędy i słowniki czy mieszkańcy? Jednak mieszkańcy, bo to oni są „gospodarzami” nazwy swojej miejscowości. Słowniki narzucają formy zgodne z regułą gramatyczną, mieszkańcy zaś wolą taką, która odpowiada ich potrzebom (ponoć mieszkańcy miejscowości Kup wcale nie odmieniają swojej nazwy, choć tego akurat nie popieramy…).

W gramatyce nazw własnych to lokalny zwyczaj językowy ma decydujący głos.