Językowa corrida

Nazwiska zakończone na –a w liczbie pojedynczej odmieniają się według wzorca żeńskiego. Zapraszamy więc Ninę Klatę i Zbyszka Klatę, a skoro to państwo Klatowie, więc zapraszamy państwa Klatów. Tak jak rzeczowniki żeńskie odmieniają się nazwiska mężczyzn zakończone na –o. Zapraszamy Annę Boczko i Jana Boczkę, razem państwa Boczków. Zapraszamy Basię Prokopko i Zbyszka Prokopkę, razem państwa Prokopków. Nazwisk zakończonych na –o można nie odmieniać, zwłaszcza takich jak Brunetko, Łazienko, Kapusto, trzeba je jednak zawsze łączyć z odmienionym imieniem bądź innym wyrazem. 

Jeśli nazwisko kończy się na samogłoskę –o stojącą po głosce miękkiej, np. Kuzio, Mocio, Kuchnio, to panie go nie odmieniają, a panowie odmieniają jak słowa wujcio, Stasio. Zapraszamy więc panią Mocio i pana Mocia, wspólnie państwa Mociów, panią Kuzio i pana Kuzia, razem państwa Kuziów. Właściciele nazwisk zakończonych na –e, np. Reszke, Lipke odmieniają je jak przymiotniki: Reszkego, Reszkemu, z Reszkem, o Reszkem (zwracam uwagę na końcówkę –em w narzędniku i miejscowniku). Ale i tu norma jest tolerancyjna, więc można zapraszać pana Lipkego albo pana Lipke, państwa Lipków albo państwa Lipke. Przy nazwiskach zakończonych na –y takich dylematów nie mamy. Zapraszamy panią Słabą i pana Słabego, wspólnie zaś państwa Słabych. Jeśli pani nosi nazwisko męskie: Ewa Słaby, to go oczywiście nie odmienia. Gdy nasi goście mają nazwiska dwuczłonowe, to odmieniamy każdy człon zgodnie z jego zakończeniem. Zapraszamy więc Jana Nowaka-Kowalskiego i Ewę Malinowską-Wróbel.   

Jest wiele słownikowych i internetowych źródeł, w których można znaleźć wskazówki dotyczące właściwych form nazwisk. Warto zapamiętać, że wszystkie nazwiska, także obce, są w polszczyźnie odmienne, a nieliczne wyjątki, np. Benoit [wym. benła] tylko potwierdzają tę regułę. Ale gdyby wśród gości znalazł się jakiś z gatunku „nie życzę sobie odmiany”, to można tak sformułować zaproszenie, żeby jego nazwisko stało w mianowniku. Trzeba bowiem wiedzieć, że jesteśmy właścicielami mianownikowej formy nazwiska, w pozostałych przypadkach rządzi nim gramatyka.

Czy można ubrać kurtkę, sukienkę, płaszcz albo buty? W połączeniach z nazwami garderoby używa się innych czasowników: włóż, nałóż, załóż: Włóż buty, Nałóż sukienkę, Załóż perły. Można też powiedzieć: Ubierz się w ten nowy sweter, Ubieram się w płaszcz. Trzeba jednak dodać, że czasownik załóż w kontekście ubierania się jest najmniej trafny. W słownikach poprawnej polszczyzny połączenie załóż płaszcz uznane jest wręcz niepoprawne, bo założyć można konto, firmę, plombę w zębie, nogę na nogę itp., ale nie ubranie. Wydaje mi się jednak, że jest to zbyt rygorystyczna ocena, której współcześnie raczej nie da się obronić. 

Mamy więc sporo możliwości, by nazwać czynność ‘nakładania czegoś na siebie’: trzy czasowniki: włożyć, nałożyć, założyć i konstrukcję zaimkowo-przyimkową: ubrać się w coś. Mimo tego bogactwa coraz powszechniejsze stają się połączenia: ubierz czapkę, ubierz buty. Jest to małopolski regionalizm powstały pod wpływem języka niemieckiego. Formy regionalne są poprawne regionalnie, więc kuzynka z Krakowa może swojej córce powiedzieć: Ubierz płaszcz, bo robi się chłodno. W języku ogólnym, ponadregionalnym, połączenie ubierz płaszcz nie jest akceptowane. 

Co jednak w sytuacji, gdy konstrukcja ubierz + nazwy garderoby się rozpowszechni?  O tym będziemy myśleć, gdy stanie się codziennością. Na razie nie jest, na co wskazują różnorodne teksty zgromadzone w Narodowym Korpusie Języka Polskiego. Notuje ją „Wielki słownik języka polskiego” PAN (dostępny w internecie) jednak z zastrzeżeniem, że jest ona kwestionowana. 

Jeśli więc możemy powiedzieć: ubierać się w nową sukienkę, wkładać buty, nakładać płaszcz, a jeszcze dodamy do tego podobnie zbudowane zakładać, to nie ma co ulegać tym, który tylko „ubierają płaszcz”, „ubierają buty”, „ubierają sukienkę”. Warto korzystać bogactwa form słownych, bo im więcej mamy słów, tym bogatszy jest nasz świat!

W połączeniu z rzeczownikami przyimki komunikują różnorodne szczegóły. Mówią o czasie: (Pracuję) do ósmej, (Przyjdę) w niedzielę, o przestrzeni: (Leży) na stole, pod schodami, (Jadę) nad jezioro, o przyczynie: (Brzuch boli) od jedzenia, (Usiadła) z wrażenia, o celu: (Kupił prezent) dla mamy, (Potrzebny komputer) do pracy. 

Niektóre przyimki mogą występować w dwóch wariantach, jak między i pomiędzy oraz przez i poprzez. Przyimki między i pomiędzy nie różnią się znaczeniem, ale nie zawsze można jeden zastąpić drugim. Możemy powiedzieć: Stała między ludźmi i Stała pomiędzy ludźmi. Można napisać: Między nami nie ma żadnej różnicy i pomiędzy nami. Jednak  w utartych powiedzeniach takiej wymiany nie możemy zrobić, więc tylko: Między nami mówiąc, nie pomiędzy nami albo między innymi, nie pomiędzy. Gdy jednak chcemy powiedzieć, że coś jest między czymś a czymś, to wybierzemy pomiędzy: Ni to ogród, ni to park, coś pomiędzy. 

Większe różnice znaczeniowe znajdziemy w przyimkach przez i poprzez. Przyimek przez jest bardzo pracowity, w różnych słownikach języka polskiego jest notowany aż w siedemnastu znaczeniach i funkcjach! Przyimek poprzez pokrywa się ze znaczeniem przyimka przez, ale jest w porównaniu z nim bardziej „zamaszysty”, dlatego nie w każdym kontekście możemy go użyć. Powiemy: Przedzierał się przez las, ale Brnął poprzez moczary i bagna. Powiemy: Przez szybę słyszał głosy, ale Poprzez wicher i deszcz dochodziły go głosy. Powiemy: od antyku poczynając, poprzez wieki średnie, aż do wieku XX. Słowo poprzez sygnalizuje jakieś większe przeszkody, większe przestrzenie, dłuższy czas. Można o nim powiedzieć, że jest mocniejsze i wyrazistsze w porównaniu z przyimkiem przez. 

Z tego właśnie powodu przyimek poprzez nie powinien być używany zamiast przyimka przez. Mówmy więc: Zmienił się przez ten czas, nie: poprzez ten czas, mówmy: Pił sok przez słomkę, nie: poprzez słomkę, mówmy: terapia przez sztukę, nie: poprzez sztukę.

Warto też zauważyć, że słowa między i przez w porównaniu z pomiędzy i poprzez są krótsze, zwięźlejsze, ekonomiczniejsze, a takie w codziennej komunikacji cenimy najbardziej.

Czy jednak wciąż obce są dla nas takie angielskie pożyczki, jak klomb, kompost, partner, trener, mecz, rower, sport? Nawet jeśli znamy ich pochodzenie, to nie nazwiemy słowami obcymi, tylko zapożyczeniami, mocno zakorzenionymi w polszczyźnie. Zresztą określenia „pożyczka”, „zapożyczenie” są umowne, gdyż zwykle nie zwracamy takich wyrazów, tylko uznajemy je za swoje.

Wróćmy zatem do pytania, czy w polszczyźnie mamy dużo zapożyczeń. Trudno odpowiedzieć jednym słowem, bo „dużo” zawsze musi się odnieść do jakiejś wielkości. Ile mamy słów w języku polskim? „Słownik języka polskiego” pod red. Witolda Doroszewskiego wydany w latach 1958-69 notuje ponad 125 tysięcy haseł, a „Wielki słownik ortograficzny” PWN wydany w 2018 roku zawiera ponad 140 tysięcy słów. Ile jest w nich zapożyczeń? Profesor Bogdan Walczak blisko ćwierć wieku temu ustalił, że we współczesnej polszczyźnie mamy około 10 tysięcy zapożyczeń z łaciny (głównie w języku naukowym i technicznym), około 4 tysięcy germanizmów, tysiąc zapożyczeń włoskich, ponad 3 tysiące pożyczek francuskich, około 40 zapożyczeń węgierskich i tyleż samo turko-tatarskich. I ten stan się raczej nie zmienił.  

Czy jednak dziś uznajemy za obce takie łacińskie słowa, jak: dokument, kolor, akt, deklaracja, recepta, reguła, okazja, senat? Albo słowa niemieckie: dach, rynek, browar, cegła, gmach, jarmark, sołtys, śruba, wójt? Albo tureckie: dywan, papuga, kawa, kotara, kabaczek? Albo włoskie: bank, fontanna, impreza, parapet, brokuł, kalafior, karczoch, sałata, szparagi? Albo francuskie: wizyta, bilet, fryzjer, komplement, krawat, perfumy, petarda, rywal? Albo rosyjskie: rozpiska, zagwozdka, chałtura, chandra? 

One są już nasze, przyswojone, wrośnięte w tkankę słowną polszczyzny. Za obce uznajemy dziś przede wszystkim anglicyzmy. Ale to już temat na nowy felieton.

Często mylimy czasowniki ewoluować i ewaluować. Ewoluować to ‘zmieniać się stopniowo, przekształcać, podlegać ewolucji’. Ewaluować to ‘oceniać, poddawać się ewaluacji’, a ewaluacja to ‘ocenianie, szacowanie wartości’. O ewaluacji można powiedzieć, że stała się słowem modnym, którym często i niepotrzebnie zastępujemy słowo ocena.

Choć czasowniki bluźnić i bluzgać brzmią podobne, mają różne znaczenia. Bluźnić to ‘uwłaczać w mowie temu, co jest poważane, uznawane za godne szacunku, za święte’: bluźnić przeciwko ojczyźnie, przeciwko świętościom, bluźnić Bogu lub przeciwko Bogu. Bluzgać natomiast to ‘wykrzykiwać złorzeczenia, przekleństwa, wyzwiska’.  Oba słowa mają źródło w języku prasłowiańskim i są związane z gwałtownym wydobywaniem się czegoś: wody, krwi, wymiocin, słów itp.

Mylenie wyrazów fałd i fałda doprowadziło do zatarcia się ich różnic znaczeniowych i dominacji formy żeńskiej. Pierwotnie fałd to ‘załamek, zakładka, zmarszczka’ w tkaninie lub na wodzie oraz ‘wygięcie warstw skalnych’. Fałda zaś to głównie ‘zakładka w materiale’. Dziś wszystkie załamania, zmarszczki i wybrzuszenia najczęściej określamy formą fałda. 

Pomyłki w zapisie różnie znaczących, lecz tak samo brzmiących słów są faktycznie błędami ortograficznymi. Słowa dowieść i dowieźć, choć wymawiane tak samo, mają inny sens. Dowieść czegoś to inaczej ‘udowodnić to’, natomiast dowieźć coś gdzieś to ‘wioząc dostarczyć do określonego miejsca’. Podobnie jest ze słowami dróżka i drużka. Dróżka to ‘mała droga’, drużka zaś to ‘dziewczyna towarzysząca pannie młodej do ślubu’. Inna rzecz, że nazwa drużka została współcześnie wyparta przez określenie druhna.

Wyrazów mylonych, zwanych paronimami, jest w polszczyźnie znacznie więcej. Aż tysiąc takich par opisali Małgorzata Kita i Edward Polański w Słowniku paronimów, czyli wyrazów mylonych. Polecam tę ciekawą lekturę.

Ale w tymże słowniku można przeczytać, że nazwy zakończone na -m są kłopotliwe, bo z formy mianownikowej nie wynika, czy ostatnia głoska pozostaje w odmianie twarda czy miękka. Mówiąc prościej, budowa takiej nazwy nie rozstrzyga, czy nazwa odmienia się jak Sztum: Sztumu, w Sztumie, czy jak Radom: Radomia, w Radomiu. Wyraz pospolity załom ‘miejsce załamania, zagięcia się czegoś, np. załom dachu, załom schodów’ ma odmianę twardotematową, jak Sztum: załomu, w załomie. Natomiast nazwa własna Załom w zwyczaju mieszkańców przybiera formy miękkotematowe, podobnie jak Bytom, Radom, Strzegom. Jedziemy przecież do Bytomia, Radomia, Strzegomia. Jesteśmy w Bytomiu, Radomiu, Strzegomiu.

Z tego wynika, że formy używane przez mieszkańców Załomia są poprawne, a ponadto mają potwierdzenie w gramatyce nazw innych miejscowości. Dodam, że formę w Załomiu notuje „Słownik normatywny nazw miejscowości województw gorzowskiego i pilskiego” Edwarda Homy, znalazłam ją też na stronie Goleniowskiego Stowarzyszenia Eksploracji Historycznej. 

To, że w wykazie nazw urzędowych podano inny wzorzec odmiany, można wytłumaczyć zbieżnością nazwy własnej z wyrazem pospolitym. Ustawodawca wybrał gramatycznie drogę najprostszą i uznał, że Załom odmienia się jak załom. Ale mieszkańcy odmieniają ją jak inne nazwy miejscowe tak samo zbudowane.

Zatem kto ma w tym załomskim sporze rację? Mieszkańcy! Bo to oni ostatecznie decydują o wzorcu odmiany. Mieszkańcy miejscowości Tychy nie zaaprobowali narzuconej formy dopełniacza Tych i upowszechnili formę Tychów, którą już notują słowniki (obok Tych). Więc jeżeli załomianie (a także szczecinianie) „od zawsze” (jak napisano w „Kurierze”) używają formy w Załomiu, to należy im ją zostawić! Niczego nie narzucać, niczego nie zmieniać, tylko wsłuchać się w lokalny zwyczaj językowy, bo to on w gramatyce nazw własnych ma decydującą rolę.

Wielkimi literami możemy też pisać całe wyrazy na kartach tytułowych książek, na afiszach, w reklamach, np. MAŁY SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO, ZAPRASZAMY NA WYSTAWĘ PLAKATÓW, KUPUJ LOKALNIE! Trzeba jednak pamiętać, że wyraz pisany w całości wielkimi literami „krzyczy”, więc taka pisownia musi być przemyślana i uzasadniona.

Chyba najmniej uchwytne jest ostatnie z omawianych kryteriów, pozwalające na użycie wielkiej litery ze względów uczuciowych i grzecznościowych. Używamy jej, gdy chcemy wyrazić szacunek, miłość, przyjaźń do osób, do których piszemy, lub do tego, o czym piszemy. Mamy więc tu dużą swobodę, ale nie całkowitą wolność! Gdy chcemy wyrazić miłość do adresata lub adresatki listu, to nie możemy szaleć z wielkimi literami, bo przestaną działać. Podkreślmy tylko niektóre rzeczowniki czy przymiotniki, np. Najdroższa Dziewczyno Moja! albo Mój Ukochany Królewiczu!. Ale nie piszmy: Twój List Sprawił Mi Wielką Radość, bo zamiast o miłości adresaci będą myśleć o wątpliwej ortografii. 

Zawsze wielką literą piszemy zwroty adresatywne: Szanowny Panie Prezesie, Droga Pani Doktor. Także w treści pisma wielką literą zapisujemy nazwy osób, do których się zwracamy: Uprzejmie proszę Pana Dziekana o udzielenie mi urlopu lub o których mówimy: Dziękujemy wszystkim Ludziom Dobrego Serca za okazaną pomoc. Względy uczuciowe decydują też o tym, że niektóre wyrazy i wyrażenia, np. Ojczyzna, Kraj, Naród, Państwo, Orzeł Biały i nazwy wydarzeń dziejowych: Powstanie Listopadowe, Powstanie Warszawskie możemy (choć nie musimy) pisać wielką literą. 

Na koniec chcę rozwiać wątpliwości, które wyrażali czytelnicy mojego poprzedniego felietonu: piszemy wielką czy dużą literą? Można i tak, i tak. Słowniki ortograficzne mówią o wielkich literach. Ale jeśli ktoś woli duże, to też może tak mówić.

Kryterium znaczeniowe jest także z pozoru proste: wielką literą piszemy nazwy własne. Szkopuł w tym, że nie zawsze wiadomo, co jest nazwą własną, a co pospolitą. Jakimi nazwami są minister zdrowia, profesor uczelni, pielęgniarka oddziałowa, główny księgowy, inspektor ochrony radiologicznej? Pospolitymi! O ich pisowni stanowi reguła 20.16: „Małą literą piszemy tytuły naukowe i zawodowe: magister, doktor habilitowany, profesor, inżynier, licencjat” oraz reguła 20.17: „Małą literą piszemy nazwy godności: prezydent, premier, minister, rektor, dziekan, prowincjał, przeorysza, król, książę, sułtan, marszałek, generał, major, prezes, dyrektor”. Jeśli jednak nazwy te umieścimy na początku wersu, możemy użyć wielkiej litery (jak to ustaliliśmy w poprzednim akapicie). Wielką literę uzasadniają także względy grzecznościowe, o czym napiszę w kolejnym felietonie.  

Często pojawia się pytanie, jak pisać nazwy oddziałów, wydziałów, zakładów i innych jednostek organizacyjnych jakiejś instytucji? Są to nazwy indywidualne, więc piszemy je wielką literą: Odział Anestezjologii i Intensywnej Terapii, Zakład Diagnostyki Laboratoryjnej, Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Szczecińskiego, Instytut Językoznawstwa itp. 

Zdarza się jednak, że tę zasadę przenosimy na nazwę jakiejś usługi albo produktu. Korespondentka poradni językowej PWN ma wątpliwości, czy takie nazwy, jak Program Bezpłatnej Obsługi Serwisowej oferowany przez salon samochodowy czy Pakiet Świadczeń Dodatkowych firmy ubezpieczeniowej są poprawnie zapisane. Tę słuszną wątpliwość dowcipnie skomentował prof. Jerzy Bralczyk: „Istotnie, „zwyczaj wielkich liter” bywa drażniący. U Kubusia Puchatka, Misia o Bardzo Małym Rozumku, który lubił rzeczy w ten sposób czynić Ważnymi, mógł być wzruszający i zabawny, w działaniach marketingowych jest trudny do zaakceptowania”. 

Nie ma co nadużywać wielkich liter, bo przestaną pełnić funkcję wyróżniającą. I zawsze warto zaglądać do słownika ortograficznego albo do zasad pisowni: https://sjp.pwn.pl/zasady

W słownikach frazeologicznych odnotowane są inne zapomniane dziś powiedzenia z jajkiem w roli głównej: Siedzieć jak na jajkach ‘nie ruszać się z domu’, Wmawiać, wpierać w kogoś jak w chorego jajko ‘wmawiać coś komuś wbrew oczywistości’, Nosić się jak kura z jajkiem ‘robić wiele hałasu dookoła ważnej sprawy’. Dziś, gdy mówimy Nosić się z czymś jak kura z jajkiem, mamy na myśli inne znaczenie: ‘wahać się, co zrobić z jakąś sprawą i długo nie podejmować decyzji’. Współcześni mówią też: Obchodzić się z kimś jak z jajkiem ‘postępować z kimś delikatnie, by go nie urazić’. Jajko jest także składnikiem wyrażenia jajko Kolumba ‘zaskakująco proste rozwiązanie skomplikowanego zadania’. Powiedzenie jest aluzją do anegdoty, według której Kolumb postawił jajko na sztorc, nadtłukując skorupkę. 

Wszystkie przytoczone sformułowania pochodzące z XX-wiecznych i wcześniejszych słowników polszczyzny podkreślają takie cechy jaja/jajka, jak świeżość, młodość, delikatność, ważność. Najnowsze słowniki notują jeszcze inne znaczenia. Jaja to ‘żarty’, jak w zwrotach Robić sobie jaja z czegoś/z kogoś, Mówić coś dla jaj, Zrobić kogoś w jajo, Bez jaj! ‘bez żartów’. Jaja to także ‘kłopoty’: kosmiczne jaja, niezłe jaja, jaja jak berety. Jaja mogą oznaczać pozytywne cechy człowieka, a ich brak – cechy negatywne. Najnowszy Wielki słownik języka polskiego PAN przytacza takie sformułowania: chłop, facet bez jaj i baba, chłop, facet z jajami. Ale nie ma w nich chyba odwołania do pierwotnego sensu tego słowa. 

Pozostańmy jednak przy tradycyjnych znaczeniach jaj i jajek. Życzę Państwu pogodnej Wielkanocy, a na stołach mnóstwa jaj w świątecznej formie pisanek, kraszanek, malowanek, skrobanek czy naklejanek, bo tak w zależności od sposobu ozdabiania można je nazywać. 

Zastosowany zabieg jest wykorzystywany w użyciu wielu nazw firmowych. Jeśli nazwa instytucji składa się z kilku wyrazów, to nie wszystkie podlegają regułom gramatycznym. Mówiąc prościej, część odmieniamy, część zostawiamy w podstawowej postaci. Zwykle w wieloskładnikowej nazwie firmy nieodmieniane są człony indywidualne. Mówimy na przykład o Polskim Koncernie Naftowym Orlen, o Towarzystwie Ubezpieczeń na Życie Warta, o Grupie Azoty itp.

Radzimy sobie także wtedy, gdy mamy do czynienia z nazwami o nietypowym dla polszczyzny szyku. Chodzi o nazwy, w których człon indywidualny stoi na pierwszym miejscu, na przykład Organic Farma Zdrowia albo AGRO Ubezpieczenia – Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych. W nazwie Organic Farma Zdrowia nienaturalny szyk nie przeszkadza w odmianie nadrzędnego członu: oferta Organic Farmy Zdrowia. W nazwie ubezpieczyciela: AGRO Ubezpieczenia Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych odmienia się wyraz towarzystwo, a człon precyzujący: AGRO Ubezpieczenia jest unieruchomiony.

Pomysłodawcy zwykle nie przewidują trudności gramatycznych związanych z użytkowaniem rozbudowanych nazw firmowych, więc użytkownicy polszczyzny upraszczają skomplikowaną nazwę i mówią o Orlenie, o Warcie, o Azotach, o AGRO Ubezpieczeniach.

Dlatego sztuczna formuła, której muszą się nauczyć konsultanci InPostu: w maszynie paczkomat na pewno nie utrwali się języku naturalnym. Dopóki są paczkomaty, będziemy mówić o paczkomatach, a nie o maszynach paczkomat.