Językowa corrida

Jakby jest więc albo partykułą osłabiającą jakiś sąd, albo spójnikiem, któremu odpowiadają wyrażenia jak gdyby, gdyby, jeśliby. Występuje we frazeologizmach: jakby nigdy nic, jak gdyby nigdy nic, tak jakby czy potocznym jakby co. Jakby bywa też językowym natrętem, gdy się komuś „samo mówi”: Ja jakby rozumiem, że kolega jakby nie doczytał zasad ortograficznych. Takiego użycia tego skądinąd pożytecznego słowa absolutnie nie popieramy!

Wyrażenie jak by to inna kwestia. Jest to połączenie zaimka jak z cząstką by, które pisze się rozłącznie. W zdaniu: Jak by to ująć, żeby było zrozumiałe cząstka by może się znaleźć w innym miejscu: Jak to ująć, żeby byłoby to zrozumiałe (trochę stylistycznie mniej zgrabnie). Inne zdanie: Jak byśmy mogli wam pomóc? można sformułować inaczej: Jak moglibyśmy wam pomóc?. Formy jak by, jak byśmy można też zastąpić konstrukcją w jaki sposób: W jaki sposób moglibyśmy wam pomóc?.

Odróżnienie jakby od jak by nie zawsze jest łatwe. Wynika to z kwalifikacji wyrazu jak, który może być zaimkiem albo spójnikiem. Dla piszącego nie ma to jednak większego znaczenia, więc jeśli miałabym dać radę prostą, to napiszę tak: gdy jakby możemy wymienić na jak gdyby – stosujemy pisownię łączną. Gdy jak by da się zamienić na w jaki sposób – piszemy je rozdzielnie. Wiem, że nie wyczerpuje to możliwości użycia tych dwóch wyrazów w tekście. Dlatego tak nieodzowne są wszystkie słowniki polszczyzny.

Współczesny szczęśliwy miał niegdyś formę szczęsny, która pojawia się jeszcze w poezji albo innych podniosłych tekstach. Znajdziemy ją na przykład w pięknym wierszu „Młodość” Tadeusza Śliwiaka, który przejmująco zaśpiewała Halina Wyrodek z Piwnicy pod Baranami: „Ta nasza młodość, ten szczęsny czas… Ta para skrzydeł zwiniętych w nas”… Dziś używamy głównie form zaprzeczonych: nieszczęsny i nieszczęśnik (obok formy nieszczęśliwy).

Szczęście jest niezwykle ważne, dlatego pojawia się w wielu potocznych powiedzeniach. Można mieć szczęście do ludzi albo w kartach, można próbować szczęścia w czymś: Próbował szczęścia w wielu zawodach.  Mówimy: na szczęście albo na całe szczęście, gdy uważamy, że coś jest w danej sytuacji korzystne: Na szczęście zdążył na ostatni pociąg. Mówimy też o szczęściu w nieszczęściu, gdy widzimy jakieś pozytywy w sytuacji ogólnie niekorzystnej: Szczęście w nieszczęściu, że przed wypadkiem ubezpieczył samochód.  

Szczęście jest obecne w wielu utrwalonych wyrażeniach: dziecko szczęścia to inaczej ‘wybraniec losu’, czyli ten, któremu się wszystko w życiu udaje. Łut szczęścia to ‘splot pomyślnych okoliczności, które muszą zaistnieć, żeby komuś się w czymś powiodło’ (łut to dawna mała jednostka wagi). Mówi się też, że ktoś ma więcej szczęścia niż rozumu, gdy mimo beztroski i braku ostrożności nic mu się złego nie stało. Można mieć szczęśliwą rękę do czegoś, gdy się odnosi w jakiejś dziedzinie sukcesy. Można mieć też zezowate szczęście, gdy prześladuje nas życiowy pech, ale to – na szczęście – rzadka sytuacja.

Życzę Państwu szczęścia w tym dawnym znaczeniu, jako części dobrego życia. A więc szczęścia, zdrowia, zgody, życzliwości. W sumie – szczęśliwego Nowego Roku!

Zdrowie jest obecne z wielu związkach frazeologicznych. Mówimy, że coś wyjdzie komuś na zdrowie, jeśli wpłynie korzystnie na jego stan. Potocznie mówi się, że ktoś ma zdrowie albo nie ma zdrowia do kogoś, czegoś: On to ma zdrowie do tej roboty; Nie mam już do ciebie zdrowia. Chętnie też wznosimy toasty za czyjeś zdrowie, najczęściej za zdrowie pań. Na zdrowie mówi się, gdy ktoś kichnie, co ma związek z dawnym zażywaniem tabaki. O wielkiej wartości zdrowia może też świadczyć potoczna „przysięga”: Jak pragnę zdrowia, którą wypowiadamy, gdy chcemy zapewnić o prawdziwości czegoś. Zdrowie pojawia się także w pożegnaniach – w dawniejszym: bądź zdrów, bądź zdrowa i współczesnym: pozdrawiam. 

Słowa zdrowie, zdrowy tworzą bogatą rodzinę wyrazów pochodnych: ozdrowieć i ozdrowieniec, wyzdrowieć, uzdrowić, wspomniane już pozdrowić, zdrowotny, a także żartobliwe dla zdrowotności (najczęściej o „kieliszeczku czegoś mocniejszego”, jak nasi ulubieni bohaterowie z filmu „Sami swoi”). Jest jeszcze potoczna zdrowaśka, utworzona od pierwszego słowa modlitwy „Zdrowaś Mario”, w którym z przymiotnikiem zdrowa połączona jest ruchoma cząstka czasownika (jeste)ś. 

Tak bogata rodzina wyrazów, ich znaczeń i związków świadczy o tym, że zdrowie jest ważne, że to najbardziej pożądana wartość w życiu człowieka. Bo jak nie ma zdrowia, to nie ma pozostałych wartości: radości, szczęścia, pomyślności, spokoju.  Zdrowie to najlepsze, co możemy mieć! Życzę więc Państwu zdrowia i radosnych świąt!

Zgodzimy się więc, że witać, witam, witaj, witajcie to słowa dobre, życzliwe, sympatyczne, których nie warto pozbywać się ze swojego osobistego słownika. Dlaczego  więc forma witam razi niektórych użytkowników polszczyzny? Być może jest to echo dawnej wypowiedzi profesora Michała Rusinka, który stwierdził, że nie odpowiada na mejle zaczynające się od witam. Chodziło przede wszystkim o niestosowność słowa witam rozpoczynającego wiadomości od studentów, bo – jak twierdził Profesor – słowa witam używa gospodarz, witając swoich gości. W tej konkretnej sytuacji „gospodarzem” jest odbiorca mejla, a piszący jest „gościem”, zatem jedyną właściwą formułą inicjującą kontakt studenta z wykładowcą jest zwrot Szanowny Panie Profesorze. 

Ta językowa historia zdarzyła się dwanaście lat temu. Czy dzisiaj w kontaktach pisemnych wciąż musimy traktować słowo witam tak restrykcyjnie? Jeśli chodzi o studentów korespondujących z wykładowcami – tak, tu się nic nie zmieniło, witam na początku mejla jest wciąż niestosowne. Może nie tak niestosowne, jak na przykład: Puk, puk, tu Monika albo: Witam Pani Ewo!, albo Doktorze, czy doktor może…, które i ja, i moi koledzy wykładowcy mamy w swoich zbiorach. Ale jednak – niedoborowe, jak nazywa potknięcia stylistyczne profesor Jan Miodek. W innych sytuacjach słowo witam chyba się zneutralizowało i już nie sygnalizuje relacji gospodarz – gość. Po prostu witam zasiliło repertuar form słownych, których używamy, gdy nawiązujemy kontakt z drugą osobą. I tylko od naszej językowej wrażliwości, uprzejmości i stosunku do adresata zależy, czy napiszemy Witam, Dzień dobry czy Szanowny Panie (Profesorze, Dyrektorze, Prezesie). 

Ale żeby pozbywać się z języka pięknego słowa witam? Absolutnie nie! Trzeba go tylko używać stosownie i z rozwagą. 

Jeśli kogoś postrzega się jako osobę wyjątkowo pozytywną, można ją też określić jako skibidi sigma. Skibidi zajęło w tegorocznym plebiscycie czwarte miejsce. Co znaczy? W zasadzie nic, jest bowiem zrozumiałe tylko „w związkach z innymi słowami i w zależności od kontekstu sugerujące coś fajnego, dziwnego, złego lub zaskakującego” (to też definicje uczestników plebiscytu). Do języka młodzieży skibidi przyszło z internetowego serialu „Skibidi Toilet” przedstawiającego – najogólniej mówiąc – wojnę między ludźmi-toaletami a ludźmi-komputerami. Że to absurd? Oczywiście! Dlatego jest tak atrakcyjny! Humor „toaletowy”, groteskowy, szczególnie śmieszy młode pokolenie, choć nie tylko młode...

Słowo skibidi może też występować samodzielnie, bo nie jest w nim ważny sens, tylko absurd i brzmienie. Absurdalne powiedzonka są charakterystyczne dla języka młodzieży, wystarczy zajrzeć do słowników. Odpowiedniki potocznego wyrażenia ‘mnie to nie obchodzi’ notowane w „Nowym słowniku gwary uczniowskiej”: A mi to tito, A mnie to żabka plum, Szmery, bajery i dzikie węże i wiele innych potwierdzają młodzieżową potrzebę prześmiewczości i językowej groteski.

Skibidi to także zabawa brzmieniem. Wszyscy używamy zabawnie brzmiących powiedzonek i wykrzykników: fiu-bździu, fiksum-dyrdum, sraty-taty, srutu-tutu, rypcium- pypcium, pierdu-merdu, tere-fere, huru-buru, figo-fago, gadu-gadu, figle-migle, łubu- dubu, więc może i skibidi polubimy...

Pierwsza jest łatwa: to zasada fonetyczna, zgodnie z którą piszemy tak, jak mówimy, np. brat, kot, kubek, okulary, okno. Druga – zasada morfologiczna – jest trochę trudniejsza, bo wymaga znajomości budowy wyrazu, wiedzy, z jakich cząstek się składa. Chodzi w niej o to, by przedrostki, rdzenie i przyrostki bez względu na wymowę zawsze zapisywać w tej samej postaci. Piszemy na przykład bezbronny i bezprawie, choć w drugim słowie przedrostek bez- wymawiany jest jak [bes]. Piszemy chleb-ek, chleb-owy, chleb, choć ten ostatni wyraz wymawiamy jak [chlep]. Piszemy gwiazda, gwiazdor i gwiazdka, choć mówimy [gwiastka]. Tylko czasem zasada morfologiczna ustępuje miejsca zasadzie fonetycznej. Na przykład przedrostek z- zapisuje się trojako, zgodnie z wymową: zrobić, spłacić, ściąć.

Trzecia zasada – historyczna – jest i łatwa, i trudna. Łatwa, bo dotyczy stosunkowo niewielkiego zbioru słów, w których występują znaki: u, ó, ż, rz, h, ch. Ich obecność we współczesnym języku jest wynikiem procesów historycznych, więc jakakolwiek zmiana nie jest tu możliwa. Zasada jest też trudna, bo trzeba się nauczyć wszystkich wyrazów z tymi znakami. Pomagają nam słowniki ortograficzne albo różne „ortografie na wesoło”, przeznaczone głównie dla uczniów.

Chyba najtrudniejsza jest zasada umowna, zwana konwencjonalną, która mówi, kiedy trzeba użyć wielkiej litery, a kiedy małej, i które wyrazy piszemy łącznie, które rozdzielnie, a które z łącznikiem. Ta zasada może się zmieniać w zależności od społecznych potrzeb, a do jej opanowania potrzebna jest podstawowa wiedza z gramatyki.

Gdzie w tym wszystkim jest strażak z dyktanda mojej wnuczki? Wbrew temu, co sądzi pilna uczennica, nie ma w jego budowie przyrostka -arz, jak w słowach pisarz, piekarz czy murarz. Pisownia słowa strażak, a także innych wyrazów z tej rodziny: straż (dawniej straża, stróża), strażnik, strażnica, stróż, jest uwarunkowana historycznie i nic tego nie zmieni.

Czasowniki takie jak ciągnąć, dmuchnąć, dźwignąć, garnąć, ginąć, kopnąć, krzyknąć, minąć, pchnąć, plunąć, rąbnąć, skrzypnąć, stęknąć, walnąć, westchnąć, wrzasnąć, zamknąć, zasnąć – we wszystkich formach zachowują cząstkę -ną. Przykładowo: dźwignął, kopnął, rąbnęła, krzyknęła, zamknęła. Ale inna grupa czasowników, na przykład: biegnąć, legnąć, pęknąć, rosnąć, stęchnąć, zdechnąć, zgadnąć w formach czasu przeszłego ma wyłącznie krótszą postać: biegł, legł, pękł, rosła, stęchła, zdechła, zgadła.

Można byłoby to jakoś opanować, gdyby nie spora grupa czasowników, które mogą występować w obu formach, na przykład: błysła i błysnęła, kwitła i kwitnęła, wiądł i więdnął, sechł i schnął, głuchł i głuchnął, znikł i zniknął, wybuchł i wybuchnął. Jeszcze więcej zamieszania robią te czasowniki, w których oboczne formy pojawiają się niekonsekwentnie. Bo spójrzmy: blaknął albo blakł, ale tylko blakła, blakło; chudnął albo chudł, ale tylko chudła, chudli; marznął albo marzł, ale tylko: marzła, marzło, marzły, marźli; moknął albo mókł, ale tylko mokłem, mokła, mokli.

Czy nie ma żadnej reguły, która by pomogła w opanowaniu tych form? W zasadzie nie ma. Użytkowników języka pewnie nie zadowoli gramatyczna informacja, że czasowniki, w których przed -ną stoi samogłoska, występują tylko w dłuższej formie: ginął, ginęła, plunął, plunęła. Zwłaszcza że te, w których -ną stoi po spółgłosce, zachowują się niekonsekwentnie, na przykład: prysnąć – prysnął albo prysł, klęknąć – klęknęła albo klękła.

Cóż więc robić? Trzeba zaglądać do słowników, ale też obserwować zwyczaj językowy. O właściwym użyciu tych form decyduje bowiem ich powszechność, dlatego rzadkie formy, jak krzykła, zamkła czy ciągła uznajemy za niepoprawne.

Jeśli zaś chodzi o czasownik wybuchnąć to można zaobserwować jeszcze jedną prawidłowość. Otóż form krótszych używamy w połączeniu z rzeczownikami nieosobowymi: wybuchła wojna, wybuchła panika, wybuchł pożar, wybuchł granat. Formy dłuższej częściej używa się w połączeniu z nazwami osób: Anna wybuchnęła gniewem, a najczęściej w połączeniu z rzeczownikami płacz i śmiech. Ale oba sformułowania: Bogdan wybuchnął śmiechem i Bogdan wybuchł śmiechem są właściwe i poprawne.

Studenci, z którymi prowadziłam dyskusję (i którym obiecałam ten felieton), opowiadali przerażające historie. Na przykład taką, że w szkole uznano nazwisko Zawisza za nieodmienne. Aż trudno uwierzyć, bo przecież to historyczne nazwisko, powinno być Polakom znane choćby z powiedzenia „Polegaj jak na Zawiszy”. Ponadto jest łatwe gramatycznie, bo zakończone na -a, więc jego właściciele bez względu na płeć odmieniają je tak samo: Zawiszy, Zawiszę, Zawiszą. Podobnie unieruchamiane było nazwisko Cymbalista, bo nikt nie wiedział, czy je odmieniać czy nie odmieniać, zwłaszcza gdy chodzi o mężczyznę. A przecież bez względu na płeć właściciela i to nazwisko trzeba odmieniać. Cymbalista odmienia się jak Zawisza: Cymbalisty, Cymbalistę, Cymbalistą.

Jeszcze straszniejsza była opowieść studenta, jakoby już w przedszkolu przestrzegano go przed odmianą jego nazwiska. Nazywa się Cyngiel i do tej pory ma wątpliwości…. Cóż powiedzieć, przedszkolne traumy ciągną się czasem przez całe życie. Ale na szczęście po dyskusji właściciel nazwiska już wie, że się ono odmienia. Do niego należy tylko wybór, czy odmieniać: Cyngiela czy Cyngla, Cyngielowi czy Cynglowi.

Jeszcze bardziej poruszająca jest historia pana Towpika, który zażądał od nauczyciela, by na dokumencie szkolnym dziecka zostawić nazwisko w mianowniku. I – co najbardziej wstrząsające – nauczyciel zmienił zapis, świadomie łamiąc normę językową. A przecież nazwisko Towpik odmienia się jak na przykład nazwisko Kowalik: Towpika, Kowalika, Towpikowi, Kowalikowi.

Celowo opowiedziałam te studenckie historie tak, jak się opowiada bajki o straszliwym smoku. Bo to wszystko bajki! Już czas się przestać bać smoka o nazwie „Nie odmieniam swojego nazwiska”. Nie skazujmy nazwisk na banicję, bo są one częścią naszego języka, którego istotą, duszą – jest odmienność wyrazów. A chyba nie chcemy uczynić polszczyzny bezduszną…

Nicnierobienie i podobnie zbudowane nicniemówienie znajdziemy też w „Wielkim słowniku ortograficznym” PWN. O obu słowach piszą również autorzy ciekawostek językowych zamieszczanych na stronach kampanii „Ojczysty – dodaj do ulubionych” Narodowego Centrum Kultury: „Nicniemówienie i nicnierobienie. Taka właśnie jest poprawna pisownia tych ciekawych słów. Są to rzeczowniki utworzone od połączeń zaprzeczonego czasownika i zaimka nic: nic nie mówić > nicniemówienie, nic nie robić > nicnierobienie. Rozdzielna pisownia obowiązuje, kiedy zmienimy kolejność członów: niemówienie nic i nierobienie nic”.

Ażeby poprawnie zapisać to rzadkie słowo, trzeba więc znać zasady ortograficzne i mieć minimalną wiedzę o gramatyce polszczyzny. Wiedzieć, co to czasownik, co to zaimek. Umieć rozłożyć skomplikowaną konstrukcję słowotwórczą na poszczególne części. Wiedzieć, że robienie jest rzeczownikiem utworzonym od czasownika robić. Znać regułę mówiącą, że nie z rzeczownikami pisze się łącznie, stąd pisownia nierobienie. I wiedzieć, że w połączeniu z zaimkiem nic tworzą one swego rodzaju zrost oznaczający jedno pojęcie.

To ważna wiedza, bo w słowniku ortograficznym tuż obok nicnierobienia i nicniemówienia stoi wyrażenie nic niewart. Jest pisane inaczej, bo to inna część mowy i inna forma słowna. Wart jest przymiotnikiem, partykułę nie z przymiotnikami pisze się łącznie: niewart, ale zaimek nic jest w tym połączeniu samodzielnym elementem.

Czy znajomość reguł ortograficznych jest niezbędna, by pisać poprawnie? Nie zawsze, bo można zajrzeć do słownika albo zapytać kogoś lepiej znającego zasady. Są jednak sytuacje, gdy taka wiedza się przydaje, na przykład na dyktandach czy w teleturniejach. A gdy w „Milionerach” nicnierobienie stoi obok takich błędnie zapisanych wyrazów, jak nic nie robienie, nic nierobienie, nierobienie nic, to znajomość zasad może przyjść z pomocą.

Tak więc słowo posiadać jest poprawne, ale ograniczone stylistycznie. Można go użyć w tekstach urzędowych, choć i tu chcielibyśmy większej prostoty. Wszak urzędy kierują komunikaty do obywateli, którzy posługują się językiem potocznym, neutralnym. Słowo posiadać i utworzony od niego rzeczownik posiadanie nie należą do tej odmiany polszczyzny. Można wręcz się przestraszyć, gdy towarzystwo ubezpieczeniowe każe nam wypełnić formularz dotyczący wycofania z ewidencji pojazdu, ponieważ „nastąpiła trwała i zupełna utrata posiadania pojazdu, na rzecz właściciela tego pojazdu”. Czy ktokolwiek tak mówi? Nie! Wręcz z przykrością czyta się taki nieempatyczny komunikat.

Neutralnym czasownikiem, którego można bez obaw użyć w każdym tekście, jest słowo mieć. Będzie stosowne i w przekazie urzędowym: Kandydat musi mieć prawo jazdy (a nie: posiadać prawo jazdy), i w policyjnym: Poszukiwany ma brodę i wąsy, i w reklamowym: Płaszcz ma jedwabną podszewkę. Warto też pamiętać, że posiadać coś może tylko osoba. Żaden przedmiot nie może niczego posiadać, więc moja potencjalna kurtka po prostu ma luźny fason, ma praktyczne kieszenie i ma ocieplenie.

Mówmy i piszmy tak jak myślimy: jasno i prosto.