Językowa corrida

Przypominają mi się słowa profesora Miodka, gdy słyszę, że ważne osoby publicznie mówią o ludziach: „śmieci”, „odpady”. Owe osoby pokazują, że w ich świecie można ludzi segregować na „przydatnych” i „nieprzydatnych”. W kampanii „Ty mówisz – ja czuję” takie zachowania słowne zostały opisane jako przejaw dehumanizacji, odczłowieczania człowieka, jego uprzedmiotowienia. Gdy utożsamiamy człowieka z przedmiotem, zwłaszcza budzącym odrazę, tak jak śmieci czy odpady, to odbieramy mu ludzkie cechy, więc można traktować go nieludzko: „uprzątnąć”, „wyrzucić”, „utylizować”.  Gdy nazwie się ludzi słowami wywołującymi wstręt:: „insekty”, „robactwo”, „karaluchy”, „roznosiciele zarazków”, „parchy”, to się ich poniży i wykluczy. A stąd już tylko krok do agresji fizycznej.  Historia Polski i historia świata pokazują, że wiele nieszczęść i społecznych kataklizmów zaczęło się od takich słownych, celowo wystrzelonych pocisków...

Zapominamy przy tym, że podstawową funkcją języka jest komunikowanie, słowo pochodzące od łacińskiego communis ‘wspólny, powszechny’. Słowo wspólny ma związek ze słowem społeczny. Komunikowanie się jest więc działaniem społecznym, współdziałaniem, a współdziałanie jest przejawem międzyludzkiej solidarności.

Jako że w publicznej dyskusji wiele osób powołuje się na konstytucję, więc i ja przytoczę jej fragment: Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali, wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi, a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej.

Gdy wspomniałam wyżej, że słowo nuż jest trochę tajemnicze, miałam na myśli jego pochodzenie. Czy nuż ma coś wspólnego z dawnym słowem nuża i z wyrazem nużyć, skoro słowniki etymologiczne omawiają je w jednym haśle? Nuża to niegdyś ‘znużenie, zmęczenie, fatyga, nuda; trud, mozół’. Dziś tego słowa nie używamy, nużyć jest też rzadsze niż nudzić, męczyć, tylko imiesłów znużony jest jeszcze żywotny. Nuża w znaczeniu ‘bieda, nędza, trud’ ma korzenie białoruskie i ukraińskie. Łączona jest nudą znaczącą niegdyś ‘przemoc, bieda, strapienie’.

Współcześnie wyrażeniu a nuż często towarzyszy słowo widelec. W wypowiedzi pisanej bardziej niż w mówionej widać, że to nie mam sensu, bo nuż to nie nóż, żeby się miał łączyć z widelcem. Z perspektywy gramatycznej to też nie jest uzasadnione, bo nuż jest partykułą, a nóż – rzeczownikiem. Ów widelec w wyrażeniu: a nuż widelec (z przecinkiem?) nic nie znaczy, jest tylko jakimś skojarzeniowym dodatkiem, może żartem słownym, choć jego żartobliwość jest zatarta.

Wyrażenie w postaci a nóż, widelec jest ponoć notowane w dawnych zbiorach przysłów, używali go także dawniej pisarze. Tego się można dowiedzieć z ciekawej polemiki dotyczącej wariantów wyrażenia a nuż/nóż widelec zamieszczonej na stronach poradni językowej PWN. Zachęcam do lektury.

Forma bezokolicznikowa żąć ma jeszcze inne znaczenie: ‘wyciskać wodę z czegoś mokrego’. Od niej tworzy się formy osobowe: żmę, żmiesz, żmie. Synonimem słowa żąć w tym znaczeniu jest wyżymać ‘wycisnąć wodę z czegoś mokrego’. Od formy dokonanej częściej niż od niedokonanej tworzy się formy osobowe: wyżymam, wyżymasz, wyżyma, wyżmę, wyżmiesz, wyżmie. Od słowa wyżymać pochodzi też wyżymaczka, nazwa dawnego urządzenia do wyciskania wody z prania. Niegdyś słowo wyżymać znaczyło także ‘miąć, cisnąć, gnieść, tłoczyć, ściskać, miętosić’, co jest podstawą czasownika zżymać się ‘obruszać się, gniewnie reagować, wzdragać się’ wywodzącego się od staropolskiego słowa zdżymanie ‘ucisk, utrapienie, cierpienie, udręka’. Warto dodać, że oba znaczenia czasownika żąć mają takie same formy czasie przeszłym: żąłem, żęłam, przyszłym: będę żął, będziemy żęli i w trybie przypuszczającym: żąłbym, żęlibyśmy. Różnią się tylko w czasie teraźniejszym: żnę i żmę oraz w formach imiesłowowych: żnąc, żnący – żmąc, żmący używanych dziś rzadko (albo wcale).

Co ma do tych wyrazów i ich znaczeń nazwa sierpień? Choć nie łączy się słowotwórczo ze słowami żąć i żniwa, to odnosi się do wspólnych realiów. Wywodzi się bowiem od nazwy narzędzia gospodarskiego sierp, starego słowa istniejącego i w języku greckim: harpe ‘sierp’, i łacińskim: sarpio, sarpo ‘obrzynam’. Przez długi czas żęto zboże właśnie sierpem, kosa zaś służyła do koszenia trawy (stąd sianokosy).

Już to pisałam, ale raz jeszcze napiszę: lektura słowników etymologicznych jest fascynująca. Pozwoliła połączyć pozornie odległe wyrazy: żąć, wyżymać, żniwa, żądło, zżymać się w jedną wielopokoleniową rodzinę.

Znacznie więcej w nazwach miejscowych jest wszelakiego dobra. Dziewiętnaście miejscowości nazywa się Dobra, czternaście to Dobra „przydawkowa”: Dobra Dróża, Dobra Nadzieja, Dobra Poduchowna, Dobra Pomoc, dwie Dobre Wody i dziewięć miejscowości nazwanych Dobra Wola. Jest Dobre, Dobre Miasto, Dobra Wieś, Dobrochy, Dobrkowo, Dobrków, Dobrów, Dobrocice, Dobrociechy, Dobrocin, Dobrocinek, Dobrociny, Dobroczyn, Dobrołęka, Dobrojewo i wiele innych z członem Dobro-. Pewnie mieszkańcom dobrze się tam działo, wszak nazwy miejscowe odzwierciedlają nie tylko fizyczne realia, lecz także społeczne opinie i marzenia.

Inną wyrazistą opozycją w nazwach miejscowości jest zimno i ciepło. Tych „zimnych” nazw jest mniej: Zimna Woda, Zimne Wody, Zimne Zdroje. Jest też Zimna Wódka, która prawdopodobnie jako kalka niemieckiej nazwy Kaltwasser miała pierwotnie postać zrostu: Zimnawodka albo Zimnowodka, a po wojnie Rozporządzeniem Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 15 marca 1947 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości została przemianowana na Zimną Wódkę.

W nazwach miejscowych jest jednak więcej ciepła. Są między innymi: Cieplice, Cieplinki, Ciepliny, Cieplachy, Cieplanka, Ciepłowo, Ciepłówka, Cieplikowo, Ciepłowody, Ciepła, Ciepła Wieś, Ciepła Chójka, Ciepła Połać, Ciepły Dół, jest też kilka miejscowości nazywających się Ciepłe. A skoro ciepło, to i gorąco… Trudno uwierzyć, że aż 67 polskich miejscowości albo ich części nosi nazwę Piekło, a 18 – Piekiełko. Mieszkańcami Piekła są pieklanie: pieklanin i pieklanka, a mieszkańcami Piekiełka – piekiełczanie: piekiełczanin i piekiełczanka. Natomiast nieba jest w naszym kraju znacznie mniej, bo tylko trzy miejscowości bądź ich części o nazwie Niebo są ujęte w urzędowym wykazie.

A na koniec… Koniec. Czterdzieści cztery miejscowości albo ich części noszą nazwę Koniec, a w dziewięciu ów Koniec jest sprecyzowany: Koniec Dolny, Koniec Górny, Koniec od Ryglic, Koniec Wsi.

Gorąco zachęcam do przejrzenia urzędowego wykazu nazw miejscowości. Jego lektura jest naprawdę fascynująca.

Bardziej tajemnicza jest jednak pierwsza część nazwy: sworne. Hasło sworne znajdziemy w „Słowniku etymologicznym języka polskiego” Aleksandra Brücknera, który twierdzi, że swora, sworny to inaczej ‘zgoda, zgodny’. Tak się mówiło o przyjaźni, o zgodnym małżeństwie. Więcej danych o sworze, swornym, sworności i sworowaniu podaje słownik języka polskiego tzw. warszawski z 1915 roku. Tam swora ma kilka znaczeń: ‘sznurek do uwiązywania (sworowania) przy nim psów’, ‘para psów’ związanych ową sworą (dziś wyraz w tym znaczeniu ma postać sfora), a także przenośnie ‘całość, zgoda, dobry związek’: „Gdy sworność jest między małżeństwem, cieszą się z tego przyjaciele”. Sworować to także ‘sprzęgać, spajać, łączyć, spinać, jednoczyć’, stąd sworzeń, rozwora, zwornik.

Jak się to ma do nazwy Swornegacie? W tym toponimie (czyli nazwie miejscowej) ukryły się wszystkie przytoczone wyżej znaczenia: ‘łączyć, zwierać, osłaniać coś czymś’. W poradni językowej PWN prof. Kazimierz Sikora dowodzi, że Swornegacie to dokładnie ‘zwarte groble’, co jest jedną z możliwych etymologii odwołującą się do miejscowych realiów.

Swornegacie to nazwa niełatwa gramatycznie. W urzędowym wykazie nazw miejscowości w Polsce podano dopełniaczową formę Swornychgać, w „Słowniku nazw miejscowości i mieszkańców” PWN dopełniacz ma postać Swornegaci (co jest zbieżne ze zwyczajem językowym mieszkańców), a na stronach internetowych – Swornychgaci. W miejscowniku są w użyciu formy: w Swornegaci, w Swornegaciach, w Swornychgaciach. Która jest właściwa? O to trzeba pytać gminnych urzędników, a najlepiej mieszkańców tej miejscowości. Może więc na urlop na Kaszuby?

A może to jedynaście w pracach egzaminacyjnych ma związek z wyrazem jedyny? Choć faktycznie słowniki etymologiczne wywodzą słowo jedyny od liczebnika jeden, to jednak jestem skłonna widzieć tu inną analogię. Otóż współcześnie obserwuje się tendencję do zastępowania liczebników rzeczownikami odczasownikowymi. Nie cztery, czterech, czterej, czworo, tylko czwórka, nie trzy, trzech, trzej, troje, tylko trójka, nie dwa, dwie, dwaj, dwóch, dwoje, tylko dwójka. Więc może nie jeden, tylko jedynka? A od niej jedynaście? Nawiasem mówiąc, ta jedynka w słowniku Lindego jest opatrzona takim cytatem: „Nb. mówimy dwójka, trójka itd. czemuż nie za wzorem Czechów i Rosjan jedenka?”. Może młodzi ludzie częściej używają słów jedynka, jedyny, jedynie i stąd to jedynaście w ich osobistym słowniku?

Mam jednak poczucie, że moje próby wyjaśnienia zagadki formy jedynaście nie są trafne. Wszak mechanizm tworzenia liczebników od 11 do 19 to nie żadna wiedza tajemna, tylko wiedza podstawowa: do liczebnika głównego dodaje się cząstkę -naście: dwa-naście, trzy-naście, czter-naście itd. Liczebnik jedenaście miał wręcz w staropolszczyźnie postać jedennaście, z podwójnym -n-!

A może rażąca dziś forma jedynaście jest efektem nieczytania tekstów pisanych i obcowania młodych ludzi głównie z językiem mówionym, nie zawsze starannym? Mam jednak nadzieję, że i tu się mylę...

Przypomnijmy, że funkcją kropki jest nie tylko sygnalizowanie końca zdania, lecz także oddzielanie od siebie wypowiedzeń. Jeśli tekst jest rozczłonkowany graficznie, a tak się dzieje w przypadku formularza albo konspektu, to kropkę można pominąć. Jej funkcję przejmują wówczas rubryki formularza, a w konspekcie – podział tekstu na wersy. Podobnie nie stawia się kropki po nazwiskach i tytułach na kartach tytułowych książek, na wizytówkach ani w napisach na szyldach czy afiszach. O tym, czy stawiać kropkę w wersach formularza albo konspektu, decyduje więc osoba pisząca.

Inna sytuacja: „Co robić, gdy zdanie kończy się skrótem z kropką? Czy należy stawiać dodatkową kropkę?” – pyta korespondent. Nie, reguły interpunkcji nie przewidują dwóch kropek na końcu zdania, kropka skrótu jednocześnie kończy całe zdanie: Zasady grzeczności obowiązują w listach, w e-mailach, zaproszeniach itp. Jednak czasem tak zbudowana wypowiedź jest niefortunna, moglibyśmy bowiem pomyśleć, że autor tekstu nie zna reguł interpunkcyjnych albo że skrót pisze się bez kropki: Organizatorzy spotkania zapowiedzieli, że to nie koniec i że cdn. Lepiej więc takie zdanie przebudować, a skrót umieścić w jego środku.

Ale kropka to nie tylko znak sygnalizujący koniec zdania, lecz także informacja o odrzuceniu części wyrazu. Zwykle nie popełniamy błędów w skrótach: p. (pan), t. (tom), r. (rok), dyr. (dyrektor), prof. (profesor). Nie robimy też błędów, opuszczając kropkę w skrótach: mgr (magister), mjr (major), dr (doktor), ponieważ skrót kończy się na tę samą literę, co skracany wyraz. Problem zaczyna się wtedy, gdy chcemy skrócić formy gramatyczne wyrazów: „Czy w przypadku skrótów form fleksyjnych, takich jak doktora, magistra kropka się pojawia, ponieważ to słowo nie kończy się na tę samą literę, na którą kończy się skrót?” – pyta korespondent. Tak, bo jeśli napiszemy, że słuchaliśmy wykładu dr. Kuleszy, to wiemy, że skrót dotyczy formy gramatycznej doktora, a doktor Kulesza jest mężczyzną. Brak kropki sygnalizuje, że mowa jest o pani dr Kuleszy, bo nieodmienne słowo doktor ma rodzaj żeński.

Ale oto zadziać się wróciło do łask użytkowników polszczyzny, choć w innym znaczeniu. Przestarzała forma stała się atrakcyjna, zwłaszcza dla młodszego pokolenia, które mówi: zadziało się, gdy się coś ‘wydarzyło, zdarzyło’. Wobec bogactwa dawnych znaczeń temu nowemu sensowi nie powinniśmy się dziwić, zwłaszcza że znaczeniowe metamorfozy nie są rzadkością. Weźmy za przykład słowo pasjonat, które obecnie odnosi się do człowieka mającego jakąś pasję, hobby, a dawniej określało człowieka łatwo wpadającego w pasję, w złość, gniew. Albo dywagacje, dziś ‘refleksje, przemyślenia’, a niegdyś ‘zbyt długie rozważania zwykle odbiegające od tematu’. Albo spolegliwy, pierwotnie ‘ktoś niezawodny, na kim można polegać’, a teraz ‘uległy, ugodowy’. Spolegliwy zrobił chyba największą znaczeniową woltę, bo z „twardego” stał się „miękki”. Ale i pasjonat od „złości” doszedł do „miłości”, a dywagacje - od „nudy” do „zainteresowania tematem”.

Czasownik zadziać się w znaczeniu ‘wydarzyć się, zdarzyć się’, nieobecny w drukowanych słownikach, notuje już elektroniczny „Wielki słownik języka polskiego” PAN pod redakcją Piotra Żmigrodzkiego. Cytaty pochodzą z najnowszych tekstów:  „Potem nic się nie zadzieje do końca roku, bo będzie nowy parlament i nowa Komisja, która będzie miała swój program działania” (z posiedzenia Senatu RP), „Niech się w końcu na prawicy coś zadzieje!” (z internetu).

O słowie zadziać się tak pisała przed czterema laty w poradni językowej PWN prof. Katarzyna Kłosińska: „Zadziało się (w nowym znaczeniu) to inaczej ‘zaczęło się dziać’ – mamy tu więc do czynienia z nowym czasownikiem (homonimicznym wobec zadziać się ‘zapodziać się’), utworzonym od dziać się za pomocą przedrostka za- obecnego w takich czasownikach, jak zaistnieć (‘zacząć istnieć’) czy zadziałać (‘zacząć działać’). Jest to słowo dość rozpowszechnione (szczególnie wśród młodszych użytkowników polszczyzny), lecz nie przez wszystkich akceptowane”.

No właśnie… Ja raczej należę do tych osób, którym się słowo zadziać w nowym znaczeniu nie podoba. Jednak o tym, czy się to znaczenie utrwali, zdecyduje powszechny zwyczaj językowy Polaków.

Spory i niejasności w związku z formą nazwisk kobiet zostały rozstrzygnięte ponad 20 lat temu. Rada Języka Polskiego we współpracy z Ministerstwem  Spraw Wewnętrznych i Administracji wypracowała w tej kwestii wspólne stanowisko. Bezpośrednią inspiracją były listy obywatelek, a także urzędników państwowych kierowane do Rady z pytaniem, jaką formę – męską czy żeńską – powinno mieć nazwisko kobiety, która za granicą wyszła za mąż za mężczyznę noszącego nazwisko zakończone na -ski, -cki lub -dzki.   

Sprawa jest delikatna, bo naturalną przymiotnikową formą nazwiska żony pana Kowalskiego jest żeńska forma – Kowalska. Tu żaden użytkownik polszczyzny nie ma wątpliwości, tak jak nie ma wątpliwości, że trawa i liść mają ten sam kolor, choć ona jest zielona, a on zielony. Co jednak, gdy para małżonków żyje w innym niż polski obszarze językowym? Dla Niemców, Holendrów czy Hiszpanów forma Kowalska nie jest rodzajowym wariantem nazwiska Kowalski, tylko zupełnie innym nazwiskiem. Dlatego w wyjątkowych sytuacjach męska forma nazwiska zakończonego na -ski, -cki lub -dzki może być wpisana do dokumentów kobiety, a ona sama może się nazywać Anna Kowalski, Ewa Piasecki, Maria Niedźwiedzki. Oczywiście, jest to sytuacja wyjątkowa, dlatego Rada Języka Polskiego postuluje uwzględnianie w maksymalnym stopniu polskich zwyczajów i polskiej tradycji nazewniczej w odniesieniu do nazwisk kobiet.

Jest też inne ustalenie. Jeśli kobieta przyjmująca nazwisko męża zakończone na spółgłoskę lub samogłoskę, takie jak Nowak, Poręba, Lato, Wyszkoni, Sztetke, chce zaznaczyć fakt bycia żoną, to może do nazwiska dołączyć informującą o tym cząstkę słowotwórczą -owa lub -ina/-yna. Może więc nosić nazwisko Nowakowa, Porębowa albo Porębina, Latowa, Wyszkoniowa, Sztetkowa. Także niezamężne kobiety noszące takie odojcowskie nazwiska mogą je zmienić na formę żeńską, dodając przyrostek -ówna lub -anka: Nowakówna, Porębówna albo Porębianka, Latówna, Wyszkoniówna, Sztetkówna. Jednak formy te, choć oparte na wielowiekowym zwyczaju, są już chyba coraz mniej popularne.

Mamy jeszcze inne możliwości: panie, które nie chcą tracić nazwiska odojcowskiego, mogą dołączyć do niego nazwisko męża i nazywać się np. Kowalska-Malinowska, Romczak-Redlich, Wiśniewska-Boś. Mogą też nic nie zmieniać i pozostać przy swoim rodowym nazwisku. W tym względzie mają panie wolność wyboru.

Okrutny w swojej genezie jest też zwrot mieć z kimś na pieńku. Była to kara stosowana w szkole albo na pańskim dworze: uczeń lub inny „winowajca” musiał położyć się na drewnianym klocu, zwanym pieńkiem, a jego ciemiężyciel bił go rózgą lub skórzanym pasem. Teraz używamy tego powiedzenia, gdy jesteśmy z kimś w konflikcie.

Porzućmy jednak ciemną stronę życia naszych przodków, przejdźmy do przyjemniejszych zwyczajów. Gdy w kłopotliwej sytuacji mówimy, że ktoś zbił kogoś z pantałyku, to chcemy powiedzieć, że ktoś pozbawił kogoś pewności siebie, speszył. Powiedzenie zbić z pantałyku miało niegdyś inną postać: zbić kogoś z patołęku. Dzisiejszy pantałyk, a dawniejszy patołęk to był kij, którym podbijano piłkę w różnych grach sportowych, np. w palancie. Osoba zbita z pantałyku traci pewność siebie i reaguje podobnie jak gracz, któremu odebrano piłkę.

Czy współcześnie żywy jest jeszcze zwrot trącić myszką? Młodzi ludzie go nie znają, myszkę kojarzą ze zwierzątkiem, a słowo trącić jest dla nich synonimem słowa śmierdzieć. To ostatnie ma w sobie trochę prawdy, bo trącić to ‘wydzielać słaby zapach’, a nie wiemy, czy myszka ‘specyficzny zapach starego wina’, to był zapach przyjemny. Jeśli mówimy, że coś trąci myszką, to uznajemy, że jest przestarzałe i staroświeckie. Czasownik trącić jest obecny też w częściej używanym powiedzeniu: Czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość trąci. Mówimy tak, gdy chcemy powiedzieć, że cechy, jakie człowiek posiadł w młodości, będą trwałe w dorosłym życiu.

I dlatego między innymi drążymy z młodymi ludźmi ten starzejący się zasób słów, żeby nabyli umiejętności poszukiwania w języku różnych, nie tylko dosłownych znaczeń.