Językowa corrida

Podzielam opinię korespondenta, bo każdy ma prawo do językowej kreatywności. Jeśli jednak poddamy wyrażenie przyjemny gorąc analizie znaczeniowej, to możemy je uznać za oksymoron. Słowo przyjemny jest wartościowane pozytywnie, natomiast przymiotnik gorący i przysłówek gorąco mogą mieć różne nacechowanie, w zależności od kontekstu. Pozytywne (a więc przyjemne) – gdy myślimy o zjawiskach pozytywnych: gorące uczucie, gorące pozdrowienia, gorące brawa, gorące źródła, gorąca kawa, gorący apel do kogoś itp. Negatywne – gdy mamy na myśli sytuacje przykre, nieprzyjemne, zagrażające: gorący garnek (trzeba uważać), w gorącej wodzie kąpany (ktoś niecierpliwy), robi sie gorąco (niebezpiecznie), nieznośnie gorąco (w środku upalnego lata) itp. Potoczna forma gorąc jest bliższa zjawiskom negatywnym, bo gorąc to 'skwar, upał’ często łączony z emocjonalnym „wzmacniaczem”: straszliwy gorąc.

Wyrażenia przyjemny gorąc nie można uznać za niewłaściwe czy niepoprawne, bo oksymorony nie podlegają ocenie normatywnej. Są wyrafinowanym zabiegiem stylistycznym, o którym znana studentom polonistyki autorka „Wykładów ze stylistyki”, Dorota Zdunkiewicz-Jednak pisała, że to „kunsztowny trop stylistyczny, dający w tekście efekt paradoksu, ilustrujący złożoność ludzkiego myślenia i przeżywania”.

Podobnie będzie z nazwami innych wyrobów, pisanych dotąd małą literą, chociaż nazwy firmowe pisze się literą wielką: Do rozmów używał starej Nokii, Pracuje na Macintoshu, Po obiedzie wypił dwie Cisowianki. Wielką literą będą pisane nazwy leków: Gripex, Paracetamol itd., nazwy papierosów: Carmeny, Marlboro, nazwy napojów: Coca-cola, Muszynianka, nazwy słodyczy: Grześki, Prince Polo i wiele innych. To dobra zmiana, ujednolicająca pisownię i zdejmująca z piszącego konieczność zastanawiania się, w jakim znaczeniu używa danej nazwy.

Nie znaczy to jednak, że nie pojawią się pytania. Jak na przykład – pyta korespondent poradni językowej – będziemy pisać nazwę sieci transportowej Uber? Na razie pisze się ją wielką literą, bo to nazwa firmy i nazwa aplikacji mobilnej, przez którą możemy zamówić przejazd albo jedzenie. Nie jest jednak wykluczone, że gdy pojawią się inne tego typu usługi, będziemy je zamawiać uberem, choć wcale nie musi to być ta sama firma. To prosta  droga ku apelatywizacji, czyli przejścia wyrazu ze zbioru nazw własnych do zbioru nazw pospolitych. Znamy już takie słowa „po przejściach”: adidasy, pampersy, aspiryna, dżip (samochód terenowy). Nosimy adidasy, choć nie zawsze marki Adidas, bo adidasy to dziś każde buty sportowe. Niemowlętom kupujemy pampersy, choć nie muszą być produktem firmy Pampers. Chorej koleżance radzimy: Weź aspirynę, niekoniecznie mając na myśli produkt firmy Aspirin.

Jednak zapowiadana zmiana pisowni nie dotyczy apelatywów, tylko nazw wyrobów przemysłowych, które często – wbrew regule – i tak pisane były wielką literą. Od nowego roku wszystko się ujednolici: marka Fiat, samochód Fiat i kochany Fiacik będą pisane wielką literą.

Wydarzeniem można też nazwać ‘coś o dużym znaczeniu’. Może to być koncert, festiwal filmowy, promocja oczekiwanej książki, złote gody rodziców, narodziny dziecka itp. Słowem wydarzenie można też określić ‘demonstracje, strajki, rozruchy dziejące się w jakimś czasie’. Jak widać, wydarzenie może się odnosić do różnych faktów, ale w każdym kontekście uwypukla się taki sens: „na to, co się wydarzyło, nie mieliśmy bezpośredniego wpływu’.

Ze znaczeń podawanych w słownikach wynika więc, że wydarzenia nie można zorganizować. To co organizujemy, ma inne nazwy, konkretniejsze: festiwal, koncert, promocja, bal, chrzest, urodziny itp. Można też wybrać mniej konkretną imprezę, którą lubimy określać w zasadzie każdą nieoficjalną społeczną aktywność. W słownikach impreza to ‘spotkanie, zabawa, koncert, zawody itp. organizowane z myślą o rozrywce, uzyskaniu dochodu lub zaspokojeniu innych potrzeb’, a w naszym potocznym języku ‘spotkania towarzyskie, rodzinne, bale, prywatki, domówki’, a nawet ‘pogrzeby’ (o takim niefortunnym użyciu słowa impreza pisał kiedyś prof. Jan Miodek). Imprezę można zorganizować, a wydarzenie „dzieje się samo”.

Skąd więc coraz popularniejsze „organizowanie wydarzenia”? Jest to prawdopodobnie wtórny efekt zapożyczonego słowa event, po angielsku znaczącego ‘wydarzenie’, a w słownikach tłumaczonego jako ‘ważne przedsięwzięcie (…) zorganizowane dla osiągnięcia zamierzonego przez organizatora celu’ (Wielki słownik języka polskiego PAN). Event można zorganizować, więc jeśli dla kogoś event jest tym samym, co wydarzenie, to i wydarzenie organizuje. Mamy więc do czynienia z kolejną angielską pożyczką, która niezauważalnie zmienia kształt polszczyzny.

Kalka to wyraz, wyrażenie albo zwrot utworzone przez dokładne odwzorowanie obcego wyrazu, wyrażenia albo zwrotu. Mamy ich w polszczyźnie sporo. Kalkujemy bądź kalkowaliśmy wyrazy i zwroty z języka rosyjskiego, na przykład: zimna wojna, rozwarstwienie, póki co, kto by nie był i z języka niemieckiego, przykładowo: listonosz, światopogląd, być w posiadaniu. Chyba najwięcej kalk pochodzi z języka angielskiego: zamieść coś pod dywan, mieć coś z tyłu głowy, fakty mówią same za siebie, wyglądać jak milion dolarów, mieć ciastko i zjeść ciastko, nie ma problemu, nie ma sprawy, wejść w czyjeś buty, mieć motyle w brzuchu itp. Używamy też kalk – cytatów z różnych tekstów kultury: z Foresta Gumpa – Życie jest jak pudełko czekoladek,  z Szekspira –  Wszystko dobre, co się dobrze kończy, Wiele hałasu o nic, z piosenki Marylin Monroe Diamenty są najlepszym przyjacielem kobiety itp.

Czy takie dokładnie lub mniej dokładnie przekalkowane wyrazy i zwroty z innych języków są akceptowane w polszczyźnie? – pyta pan Tomasz i jego uczniowie. O tym decydujemy my, użytkownicy języka. Jeśli są powszechnie używane, to akceptuje je norma językowa. Przytoczone wyżej kalki angielskie są w naszym języku dość krótko i nie wszyscy ich używają, więc nie wiemy, jaki będzie ich los. Sądzę jednak, że ze względu na swoistą obrazowość, zostaną z nami na dłużej. Już je odnotowują bieżące zbiory nowego słownictwa. Zwrot zrobić komuś dzień rejestruje Obserwatorium Językowe Uniwersytetu Warszawskiego. Zauważyli go także autorzy „Wielkiego słownika języka polskiego” PAN (jest dostępny online), a to znaczy, że często pojawia się w różnych tekstach i kontekstach w znaczeniu ‘ktoś/coś powoduje, że zaczynamy czuć się szczęśliwi’.

W tymże słowniku podanych jest kilka przykładów owej językowej nowości. Mnie się spodobał taki: Ja uwielbiam kawę, ona robi mi dzień, choć wyraziłabym tę emocję tradycyjnie: Kawa mnie uszczęśliwia. Jak widać, tę samą treść można wyrażać na różne sposoby w zależności od tego, co w języku bardziej cenimy: nowinki czy tradycję.

Podobne ograniczenia ma jeszcze inna para zaimków: każdy i żaden. Zaimek każdy łączy się ze zdaniami oznajmującymi: Każdy poszedł w swoją stronę, Każdy jest kowalem swojego losu. Z czasownikami zaprzeczonymi łączy się w zdaniach zaimek żaden: Żaden nie chciał się przyznać, Nie miał żadnego przyjaciela. Powiemy więc: Każdy automat działa, ale: Żaden automat nie działa albo: Nie działa żaden automat. W informacji, którą zobaczyłam na drzwiach przychodni: Lekarz kardiolog w każdy piątek nie przyjmuje jest oczywisty błąd, bo w sumie nie wiemy, czy lekarz w każdy piątek przyjmuje, czy w żaden piątek nie przyjmuje. I jeszcze jedna uwaga: forma każden jest niepoprawna, tak jak i powiedzenie każden jeden.

Przy okazji warto wspomnieć o popularnym powiedzeniu w każdym bądź razie, które jest połączeniem sformułowania w każdym razie z fragmentem wyrażenia bądź co bądź. Wyrażenie w każdym bądź razie jest oceniane jako niepoprawne, chociaż trzeba przyznać, że w języku potocznym pojawia się dość często, a jego nowa postać z elementem bądź nie wpływa na podstawowe znaczenie. Nie znaczy to, rzecz jasna, że namawiam kogokolwiek do używania tego wyrażenia.

Wróćmy jeszcze do tytułowego nic. Jaką formę ma przybrać ów zaimek w dopełniaczu? Nic nie ma czy Niczego nie ma? Nic nie widzę czy Niczego nie widzę? Otóż w dopełniaczu może on występować w dwóch obocznych formach: nic i niczego. Można powiedzieć: Nic nie rozumiem lub Niczego nie rozumiem. Albo: Nie było tam nic godnego uwagi i Nie było tam niczego godnego uwagi. Forma nic jest krótsza o jedną sylabę, dlatego częściej wybieramy ją w języku potocznym mówionym: Nic nie zrobiłam, Nic nie wiem. Forma niczego jest bardziej wyrazista, więc i chętniej stosowana w wypowiedziach starannych.

Zatem podsumujmy: Wszystko działa i Nic nie działa, Każdy wie i Żaden nie wiedział, Nic nie wiem i Niczego nie wiem – to poprawne konstrukcje, których używamy w różnych sytuacjach komunikacyjnych.

Być może powodem ustanowienia owej reguły była możliwość odróżnienia w pisowni znaczeń takich nazw jak: Babilończyk ‘mieszkaniec Babilonii’ od babilończyk ‘mieszkaniec miasta Babilon’, Meksykanin ‘obywatel państwa Meksyk’ od meksykanin ‘mieszkaniec miasta Meksyk’, Rzymianin ‘obywatel starożytnego państwa rzymskiego’ od rzymianin ‘mieszkaniec miasta’. Ale owo rozróżnienie dotyczy tylko kilku nazw wspólnych dla mieszkańców miast i obywateli państw! A reszta mieszkańców?

Jest jeszcze jeden powód, by tę regułę kwestionować. Nazwy miast są często podstawą eponimów, czyli utworzonych od nich wyrazów pospolitych. Mamy w polszczyźnie ich całkiem spory zbiór, wymienię tylko kilka: brukselka – mieszkanka Brukseli i warzywo, bostonka – mieszkanka Bostonu i choroba, florentynka – mieszkanka Florencji i ciastko, pekińczyk – mieszkaniec Pekinu i rasa psa, wiedenka – mieszkanka miasta i kiełbasa, a także but i linia kolejowa, spartanin – mieszkaniec miasta Sparta i człowiek prowadzący surowy tryb życia. Ortografia nie wskazuje na różnicę w ich znaczeniu.

Są i inne eponimy utworzone od nazw mieszkańców i obywateli państw, ale te różnią się pisownią: Polka i polka (taniec), Francuz i francuz (rodzaj klucza), Finka i finka (rodzaj noża), Japonka i japonka (rodzaj buta), Hiszpanka i hiszpanka (choroba) Kanadyjka i kanadyjka (rodzaj łodzi), Amerykanka i amerykanka (rodzaj tapczanu) itp. Ta grupa wyrazów o zróżnicowanej ortografii jest dodatkowym argumentem za zmianą dotychczasowej reguły.

I dlatego od 1 stycznia 2026 roku wszystkie nazwy mieszkańców utworzone od nazw części świata, państw, krain, regionów, miast, osiedli i wsi będziemy pisać wielką literą. Kłopotliwy wyjątek, w praktyce często nieprzestrzegany, zostaje usunięty, a reguła będzie taka, jaką lubimy: prosta, jasna i bezwyjątkowa.

Ciekawe są również inne neologizmy, na przykład bliknąć ‘przelać komuś pieniądze za pomocą aplikacji blik (systemu płatności bezgotówkowych)’: „Bliknij i błyskawicznie rozlicz się ze znajomymi”. Jest polecajka ‘polecenie komuś jakiejś książki, filmu’: „Książkowe polecajki czytelników miejskiej biblioteki”. Jest wyrażenie robić coś, zachowywać się na bezczela, czyli ‘w sposób arogancki, niegrzeczny, świadomie niewłaściwie’: „Drażnią mnie strasznie cwaniaczki, którzy wyprzedzają całą kolumnę samochodów jadących grzecznie w korku, a później na bezczela wbijają się między nie’. Jest i neologizm niezbyt grzeczny, ale bardzo popularny: pierdyliard albo pierdylion, którym potocznie i ekspresywnie niektórzy określają bardzo dużą ilość czegoś, co ich irytuje: „Zamiast pierdyliarda aplikacji dołączanych często przez innych producentów do laptopów, tu mamy tak naprawdę dwie”.

Przytoczone neologizmy to kropla w morzu nowych słów. Żywot niektórych będzie krótki, inne trwale zasilą zasób polszczyzny, a wszystkie świadczą o nierozerwalnych związkach języka z codziennym życiem.

Ale miało być bez polityki… Wróćmy więc do dawnych czasów utrwalonych w „zwierzęcej” frazeologii. O psie wiemy to, że w języku ma tylko negatywny obraz i wszystko, co złe, jest „psem” opisane: psia pogoda, pieskie życie, pieskie szczęście, psie pieniądze, nie dla psa kiełbasa, zimno jak psiarni, coś się zda psu na budę, jest czegoś jak psów, wieszać na kimś psy, zejść na psy, psiakrew, psiamać, pies to trącał i wiele innych sformułowań wyrażających pogardę człowieka dla psa. Pies zawsze był symbolem czegoś gorszego, o czym świadczą dawne czasowniki: psować, psieć ‘psuć się, stawać się gorszym’. Niewinne dziś słowa: psota, psocić, psotny, psotnik, psikus także wywodzą się od wyrazu pies i niegdyś miały związek z rozpustą, agresywnością seksualną.

Nic więc dziwnego, że w żadnym polskim nazwisku pies nie jest utrwalony. W monografii Kazimierza Rymuta „Nazwiska Polaków” jest odnotowanych kilkadziesiąt nazwisk odzwierzęcych. Jest na przykład Dudek, Zając, Wróbel, Sikora, Baran, Kozioł, Wilk, Lis, Mucha, Kruk, Zięba, Sowa, Czajka, Wrona, Kaczor, Drozd, Rak, Słowik, Szczygieł, Sokół, Koza, Gołąb, Żuk, Kogut, Orzeł, Bocian i wiele innych. Nazwisko Kot nosi prawie 20 tysięcy osób. A nazwiska Pies – nie ma. I trochę to smutne…

Przypominają mi się słowa profesora Miodka, gdy słyszę, że ważne osoby publicznie mówią o ludziach: „śmieci”, „odpady”. Owe osoby pokazują, że w ich świecie można ludzi segregować na „przydatnych” i „nieprzydatnych”. W kampanii „Ty mówisz – ja czuję” takie zachowania słowne zostały opisane jako przejaw dehumanizacji, odczłowieczania człowieka, jego uprzedmiotowienia. Gdy utożsamiamy człowieka z przedmiotem, zwłaszcza budzącym odrazę, tak jak śmieci czy odpady, to odbieramy mu ludzkie cechy, więc można traktować go nieludzko: „uprzątnąć”, „wyrzucić”, „utylizować”.  Gdy nazwie się ludzi słowami wywołującymi wstręt:: „insekty”, „robactwo”, „karaluchy”, „roznosiciele zarazków”, „parchy”, to się ich poniży i wykluczy. A stąd już tylko krok do agresji fizycznej.  Historia Polski i historia świata pokazują, że wiele nieszczęść i społecznych kataklizmów zaczęło się od takich słownych, celowo wystrzelonych pocisków...

Zapominamy przy tym, że podstawową funkcją języka jest komunikowanie, słowo pochodzące od łacińskiego communis ‘wspólny, powszechny’. Słowo wspólny ma związek ze słowem społeczny. Komunikowanie się jest więc działaniem społecznym, współdziałaniem, a współdziałanie jest przejawem międzyludzkiej solidarności.

Jako że w publicznej dyskusji wiele osób powołuje się na konstytucję, więc i ja przytoczę jej fragment: Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali, wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi, a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej.

Gdy wspomniałam wyżej, że słowo nuż jest trochę tajemnicze, miałam na myśli jego pochodzenie. Czy nuż ma coś wspólnego z dawnym słowem nuża i z wyrazem nużyć, skoro słowniki etymologiczne omawiają je w jednym haśle? Nuża to niegdyś ‘znużenie, zmęczenie, fatyga, nuda; trud, mozół’. Dziś tego słowa nie używamy, nużyć jest też rzadsze niż nudzić, męczyć, tylko imiesłów znużony jest jeszcze żywotny. Nuża w znaczeniu ‘bieda, nędza, trud’ ma korzenie białoruskie i ukraińskie. Łączona jest nudą znaczącą niegdyś ‘przemoc, bieda, strapienie’.

Współcześnie wyrażeniu a nuż często towarzyszy słowo widelec. W wypowiedzi pisanej bardziej niż w mówionej widać, że to nie mam sensu, bo nuż to nie nóż, żeby się miał łączyć z widelcem. Z perspektywy gramatycznej to też nie jest uzasadnione, bo nuż jest partykułą, a nóż – rzeczownikiem. Ów widelec w wyrażeniu: a nuż widelec (z przecinkiem?) nic nie znaczy, jest tylko jakimś skojarzeniowym dodatkiem, może żartem słownym, choć jego żartobliwość jest zatarta.

Wyrażenie w postaci a nóż, widelec jest ponoć notowane w dawnych zbiorach przysłów, używali go także dawniej pisarze. Tego się można dowiedzieć z ciekawej polemiki dotyczącej wariantów wyrażenia a nuż/nóż widelec zamieszczonej na stronach poradni językowej PWN. Zachęcam do lektury.