Językowa corrida

Spójne i jednolite

Głównym celem nadchodzących zmian w ortografii jest ujednolicenie i uspójnienie obowiązujących reguł. Chodzi o to, żeby automatycznie stosować zasadę i nie musieć uczyć się wyjątków.

Jedną z takich niespójnych zasad jest pisownia wyrazu nie z przymiotnikami. Dotąd, ażeby pisać poprawnie, trzeba było wiedzieć, że przymiotniki można stopniować: ze stopniem równym słowo nie pisze się łącznie, a ze stopniem wyższym i najwyższym – rozłącznie. Ta zasada zmuszała piszących nie tylko do analizy gramatycznej wyrazu, lecz także do pamiętania o różnicy w pisowni: niemiły, ale nie milszy i nie najmilszy, nieprzyjemny, ale nie przyjemniejszy i nie najprzyjemniejszy. Reguła nie miała sensownego uzasadnienia, dlatego teraz będziemy mieć jednolitą pisownię bez względu na formę przymiotnika: niemiły, niemilszy, nienajmilszy, nieprzyjemny, nieprzyjemniejszy, nienajprzyjemniejszy.

Choć zmiana jest logiczna i porządkująca ortografię, to jednak będzie dość trudna do przyswojenia, bo obraz form przymiotnikowych, który mamy w głowie, nie zgadza się z ich nowym wyglądem. Trzeba się jednak do łącznej pisowni przyzwyczaić, a sądzę, że pójdzie nam to dość szybko. Podobną zmianę przeszły przysłówki pochodzące od przymiotników. Już wkrótce będziemy je pisać tak: nieprędko, nieprędzej, nienajprędzej, niedobrze, nielepiej, nienajlepiej, niedaleko, niedalej, nienajdalej.

Bez paniki!

Nowy rok tuż tuż albo tuż-tuż, a nawet tuż, tuż! A z nowym rokiem wchodzą w życie zmiany w polskiej pisowni. Ale bez paniki! Jest sporo czasu, by się do nich przyzwyczaić. Uczniowie mają na to aż cztery lata, do 2030 roku, bo tak zadecydowała Centralna Komisja Egzaminacyjna.

A my przyzwyczajajmy się powoli. Nie musimy już 1 stycznia wymieniać pieczątek, wizytówek czy tablic informacyjnych, jeśli nasza firma znajduje się przy jakiejś alei czy placu. Te dwa wyrazy poprzedzające nazwę własną będziemy teraz pisać wielką literą: Aleja Wojska Polskiego, Aleja Piastów, Plac Grunwaldzki, Plac Rodła. Tak samo będzie pisana nazwa gatunkowa w innych nazwach przestrzeni publicznej: Brama Portowa, Pałac Ziemstwa Pomorskiego, Zamek Książąt Pomorskich, Most Pionierów, Pomnik Czynu Polaków, Bulwar Piastowski, Cmentarz Centralny itp. Czy władze miasta muszą szybko wymieniać tablice informacyjne? Mogą, ale nie muszą już teraz, tak jak i my nie musimy wymieniać pieczątek i wizytówek. Zróbmy to spokojnie, zwłaszcza że większość tych nazw i tak była zapisywana zgodnie z wprowadzoną zmianą. Czy ktoś z mieszkańców naszego miasta pisał zamek Książąt Pomorskich albo pomnik Czynu Polaków? Raczej rzadko, więc ta nowa zasada tylko utrwali zwyczaj pisania wszystkich członów wielką literą. Jedynie słowo ulica będzie pisane po staremu, małą literą, bo na pytanie: gdzie mieszkasz?, zwykle odpowiadamy: przy placu Rodła, przy rondzie Hakena, ale przy Wyzwolenia, na nawet na Wyzwolenia. Po prostu, w naszej świadomości wyraz ulica nie wchodzi w obręb nazwy własnej.

Szponcimy? 67!

Chyba nic tak nas nie rozgrzewa z początkiem grudnia, jak ogłoszenie wyników Młodzieżowego Słowa Roku. Plebiscyt ów budzi większe emocje niż prowadzony przez Uniwersytet Warszawski konkurs na Słowo Roku, najważniejsze słowo dyskursu publicznego kojarzone z odchodzącym rokiem. W tym drugim można jeszcze wziąć udział, ten pierwszy jest już zamknięty, a wyniki ogłoszone.

Pierwsze miejsce zajęło słowo szponcić. Nowe, trochę tajemnicze, młodym się spodobało. Szponcić to ogólnie ‘robić coś’. Może być użyte z dezaprobatą: ‘robić coś niewłaściwego, złego, szkodliwego, igrać z czymś, wygłupiać się, cwaniaczyć’, może być też wyrazem podziwu: ‘robić coś ciekawego, szalonego, organizować, flirtować’.

Szpont i szponcić wywodzą się prawdopodobnie ze słownictwa przestępczego. Są notowane w „Słowniku tajemnych gwar przestępczych” Klemensa Stępniaka: szponcić to ‘intrygować, powodować nieporozumienia’, szpont to ‘kradzież z oszustwem’, a siać szpont to ‘mówić i rozgłaszać kłamstwa, powodować konflikty’. Nie czujmy się jednak zgorszeni, że młodzież używa słów przestępczych. W języku potocznym też mamy ich sporo: kimać, bajerować, hajs, gites, git, sztos. Nawet neutralny dziś wytrych ma złodziejski rodowód. Czasownik szponcić pojawia się też w regionalnych odmianach języka: w gwarze bałuckiej, w języku śląskim. Już w XV wieku szpont albo szpunt oznaczający ‘zatyczkę beczki’ był używany w słownictwie związanym z rzemiosłem i handlem.

Kościoły i kościółki

Zbliża się 1 stycznia 2026 roku, więc już wkrótce zacznie obowiązywać kilka nowych reguł dotyczących wielkich i małych liter oraz pisowni łącznej i rozdzielnej wyrazów. Korespondenci poradni językowych ślą pytania o zapis konkretnych nazw i prośby o interpretację niektórych zasad.

Dość często powtarza się pytanie o pisownię słowa kościół. Nazwa kościół może być użyta w kilku znaczeniach. Jeśli mówimy o kościele jako ogóle wyznawców czy wspólnocie wiernych, to słowo kościół pisze się wielką literą: Kościół katolicki, Kościół prawosławny, Kościół zielonoświątkowy, Kościoły wschodnie, Kościoły protestanckie. Jeśli mówimy o kościele jako instytucji, to zgodnie z zasadą pisowni nazw własnych wszystkie człony pisze się wielką literą, na przykład Kościół Rzymskokatolicki, Polski Narodowy Kościół Katolicki, Kościół Starokatolicki Mariawitów w RP, Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich itp. Jeśli jednak mamy na myśli kościół – świątynię, czyli obiekt stojący w przestrzeni publicznej, to obecnie pisze się go małą literą: kościół Ojców Dominikanów, kościół Świętych Piotra i Pawła, kościół Świętego Krzyża, kościół Na Skałce. Wymaga to każdorazowo rozstrzygnięć, w jakim typie nazwy znajduje się słowo kościół, więc w praktyce piszący wybierają wielką literę, nie zważając na różnice znaczeniowe.

Będę pisała

Postać gramatyczna czasowników w czasie przyszłym bywa zagadkowa. Możemy bowiem czynność, która ma się dopiero wydarzyć, opisać trzema różnymi formami: będę pisać, będę pisała, napiszę.

W polszczyźnie czas przyszły tworzy się przez połączenie słowa posiłkowego być z różnymi formami czasownika. Może to być bezokolicznik, na przykład: będę pisać, może być forma osobowa: będę pisał, pisała; będziesz pisał, pisała; będzie pisało; będziemy, będziecie, będą pisali. Niektórym użytkownikom języka połączenie będę z osobową formą czasownika wydaje się jednak dziwne, o czym pisze korespondent poradni językowej: „Chciałem spytać o formy wyrażania przyszłości na przykładzie zwrotu będę pracował. Dla mnie jest tu jakaś sprzeczność – jak można jednocześnie być w przyszłości i w przeszłości, w końcu będę to przyszłość, a pracował to przeszłość (w dodatku 3. osoba liczby pojedynczej). Będę tym bardziej mi nie pasuje. Już więcej sensu ma będę pracować”.

Na logikę – jest trochę racji w tym, co pisze korespondent poradni. Jedna forma gramatyczna zawiera dwa różne wyrazy, z których jeden jest w czasie przyszłym, drugi w czasie przeszłym, w dodatku nie w pierwszej, ale w trzeciej osobie, jakby mowa była o kimś innym . Istne pomieszanie z poplątaniem! Tyle tylko, że kryterium logiczności w kwestiach językowych zwykle zawodzi, zwłaszcza gdy historyczne formy oceniamy z perspektywy teraźniejszości. A formy czasu przyszłego, uwarunkowane historycznie, są w naszym języku od najdawniejszych czasów i nie mamy powodów, by je kwestionować. Tym bardziej że możemy wybrać taką postać czasu przyszłego, która się nam najbardziej podoba. Najbezpieczniejsza jest forma z bezokolicznikiem, bo nie zawiera tej pozornej sprzeczności.

Trudne rządy

Która forma jest poprawna: Nie wystarczy wygrać wybory czy Nie wystarczy wygrać wyborów? Pytanie niełatwe, a i podpowiedź skomplikowana. Dotyczy bowiem sprawy w polszczyźnie chyba najtrudniejszej: składni rządu.

Pamiętamy ze szkoły, że wyrazy w zdaniu mogą wchodzić w trzy różne związki: zgody, rządu i przynależności. Związek zgody zachodzi wtedy, gdy wyraz określający upodabnia swoją formę pod względem przypadka, liczby, rodzaju do formy wyrazu określanego. Na przykład przymiotnik miły i rzeczownik chłopiec mają wspólny rodzaj (męski), liczbę (pojedynczą) i pozostają ze sobą w zgodzie we wszystkich przypadkach gramatycznych: miłego chłopca, z miłym chłopcem . Po prostu wszystko się w tym związku zgadza.

Składnia rządu jest trudniejsza, jak to w rządzeniu bywa. W takim związku żadnej zgody nie ma, tylko jeden wyraz rządzi drugim. Ten, który rządzi, wymaga od rządzonego odpowiedniej formy przypadka albo przyimka łączącego się z odpowiednim przypadkiem. Czasownik używać wymaga dopełniacza: szamponu, przypraw, życia. Czasownik czytać wymaga biernika: książkę, gazetę, ogłoszenie. Czasownik rządzić wymaga narzędnika: państwem, rodziną, słabszymi. Czasownik opowiadać wymaga miejscownika i przyimka: o rodzinie, o wakacjach, o książkach. Tylko w związku przynależności wyrazy nie stawiają sobie żadnych formalnych wymagań, a jedynie się znaczeniowo uzupełniają: wyjątkowo sprawnie, niebo bez chmur.

Wilczy, żabi, ćmi

System słowotwórczy polszczyzny, jak każdy system, charakteryzuje się uporządkowaniem i regularnością. Tworzymy wyrazy na podstawie właściwych naszemu językowi mechanizmów, co zapewnia z jednej strony możliwość językowej kreatywności, a z drugiej zrozumiałość nowych form wyrazowych.

Jednym z regularnych schematów jest tworzenie form dzierżawczych, sygnalizujących posiadanie lub przynależność i odpowiadających na pytanie: czyj?. Dzierżawcze mogą być zaimki: mój, twój, rzeczowniki: (dom) ojca, przymiotniki. Te ostatnie tworzone są regularnie, choć nie bez wyjątków. Rozpatrzmy to na przykładzie przymiotników tzw. odzwierzęcych. Tworzy się je od nazw zwierząt za pomocą formantu -i, -y: wilczy, koci, psi, borsuczy, tygrysi, jeleni, owczy, gęsi, krowi, kaczy, żabi. Czy od wszystkich nazw zwierząt można utworzyć formę dzierżawczą? Można, bo pozwala na to schemat słowotwórczy. Od nazw sikorka (sikora), traszka, też można utworzyć takie formy: sikorzy, traszczy, są to jednak wyrazy potencjalne, używane chyba tylko przez poetów. „Podejrzanie”, jak to określił korespondent poradni językowej, brzmią też formy: zebrzy, nosorożczy, oceloci, dzięcioli, marabuci, karasi, ośmiorniczy, bączy, ćmi, turkuci, modliszczy. Ta „podejrzaność” wynika z faktu, że choć wszystkie wyrazy są zbudowane poprawnie, to na co dzień ich nie używamy.

Prosto i kropka!

Szanowni Państwo, dzieje się! W urzędach, bankach, firmach ubezpieczeniowych i innych instytucjach trwa era prostego języka! Prosto i kropka! To ogólnopolskie i ogólnoeuropejskie przedsięwzięcie, w którym chodzi o to, żeby urzędy komunikowały się z nami prostym językiem. Chodzi o to, żeby urzędnik, tworząc jakiś dokument: regulamin, statut czy umowę, pisał do „normalnego” człowieka. Takiego, który posługuje się polszczyzną ogólną, nie zna specjalistycznych pojęć i nie lubi czytać tasiemcowych tekstów. Chodzi też (a może przede wszystkim) o to, żeby odbiorca takiego tekstu wiedział, co ma robić, co mu przysługuje, a co grozi, jeśli się do jakiegoś stanu rzeczy nie dostosuje.

Weźmy proste przykłady. Jeśli ktoś nie spłaca swojego długu, to dostaje upomnienie od banku, które brzmi na przykład tak: W przypadku nieuregulowania zadłużenia wraz z należnymi odsetkami ustawowymi sprawę dochodzenia naszej wierzytelności skierujemy na drogę postępowania sądowego, co narazi Państwa na poniesienie dodatkowych kosztów związanych z tym postępowaniem. Powiedzmy wprost: to jest beton, nie zdanie. Brak w nim powietrza, brak w nim ruchu, jest w nim tylko jeden czasownik: skierujemy, który nie udźwignie tego muru zbudowanego przez rzeczowniki nieuregulowanie, zadłużenie, dochodzenie, postępowanie, poniesienie. A gdyby napisać to tak, jak proponuje się w raporcie „Prosto po polsku – przyjazne upomnienia” sporządzonym przez językoznawców z Pracowni Prostej Polszczyzny: Pismo, które trzyma Pan w ręku, jest ostatecznym wezwaniem do zapłaty. Możemy wypowiedzieć Panu umowę. W konsekwencji będzie Pan miał obowiązek spłaty całego zadłużenia. W odzyskaniu długu może nam pomóc komornik lub sąd. Zgodnie z prawem to Pan poniesie koszty ich pracy. Takie upomnienie zrozumie każdy, bo są w nim osobowe formy czasowników: trzyma, możemy, będzie, poniesie, jest ruch, jest działanie. Jest też pięć kropek kończących pięć krótkich zdań, a nie jedna kropka na końcu zdania rozciągniętego do granic naszej wytrzymałości.

Szanowni Państwo

Czy w czasach szybkiej elektronicznej komunikacji ktoś jeszcze pisze listy? Adresuje koperty? Okazuje się, że tak. Do poradni językowych przychodzi sporo pytań o to, jakie formuły powinny być umieszczane na kopertach, na zaproszeniach, w nagłówkach listów.

„Czy pisanie skrótu W.P. na kopercie do adresata jest błędem językowym? – pyta korespondentka poradni. – Lubię tytułować tak adresatów, lecz spotkałam się ostatnio z opinią, że ta forma jest niepoprawna, ponieważ nie ma już wielmożnych i powinnam zastąpić to słowem szanowni”. Faktycznie, zwroty adresatywne: Wielmożny Pan, Wielmożna Pani, Wielmożni Państwo uchodzą za staroświeckie i przestarzałe, jednak nie są niepoprawne. W słownikach notowane są różne postaci skrótów owych zwrotów. „Wielki słownik ortograficzny” PWN podaje takie: WPan albo WP, WPani albo WP, WPaństwo albo WP. W „Wielkim słowniku skrótów i skrótowców” Piotra Müldnera-Nieckowskiego są skróty z kropkami: W.P., W.Pan, W.Pani (bez spacji), albo bez kropek: WPan, WPani. Łączna pisownia może być motywowana przestarzałymi słowami: waćpan, waćpani, które są skróconymi formami zwrotów: waszmość pan, waszmość pani. Waszmość jest skrótem wyrażenia wasza mość, a ten z kolei skróconą formą zwrotu wasza miłość. Nasi przodkowie w językowej ekonomiczności poszli jeszcze dalej i utworzyli formę waść złożoną z pierwszej sylaby słowa wasza i końcowych spółgłosek słowa miłość albo możność.

Niby

Jedną ze zmian ortograficznych, które zaczną obowiązywać od 1 stycznia 2026 roku jest jednolita pisownia cząstki niby- z wyrazami pospolitymi: nibyartysta, nibygotyk, nibyludowy, nibyorientalny, nibyromantycznie.

Obecnie zasada jest mocno zróżnicowana. Cząstkę niby- pisze się na trzy sposoby. Z łącznikiem, gdy poprzedza wyrazy pospolite: niby-artysta, niby-gotyk, niby-ludowy, niby-orientalny, niby-romantycznie, a także gdy stoi przed nazwami pisanymi wielką literą: niby-Polak, niby-Amerykanin. Łącznie piszemy niby-, gdy poprzedza terminy przyrodnicze: nibybłona, nibyjagoda, nibykłos, nibyliść, nibynóżki, nibytorebka. Gdy jest samodzielnym wyrazem, piszemy ją rozdzielnie: miękki niby gąbka, coś niby cień postaci. Dwa ostatnie sposoby zapisu pozostają nienaruszone.

Dlaczego tylko pisownia z łącznikiem została zmieniona? Głównie dlatego, że stała w sprzeczności z ogólną zasadą łącznej pisowni przedrostków. Łącznie pisze się takie słowa, jak na przykład apolityczny, antynikotynowy, bezpłatnie, docelowy, kontrmanifestacja, napisać, odbiorca, pociąć, podbramkowy, postkolonialny, pozakulisowy, przedmałżeński, pseudoartysta, śródlądowy, wicekanclerz, zabłądzić itp. Dlaczego więc cząstka niby- miałaby być z tej jednolitej reguły wyłączona, zwłaszcza że w terminach przyrodniczych pisana jest łącznie? Ta właśnie wątpliwość stała się podstawą zmiany.