Językowa corrida

Ale oto zadziać się wróciło do łask użytkowników polszczyzny, choć w innym znaczeniu. Przestarzała forma stała się atrakcyjna, zwłaszcza dla młodszego pokolenia, które mówi: zadziało się, gdy się coś ‘wydarzyło, zdarzyło’. Wobec bogactwa dawnych znaczeń temu nowemu sensowi nie powinniśmy się dziwić, zwłaszcza że znaczeniowe metamorfozy nie są rzadkością. Weźmy za przykład słowo pasjonat, które obecnie odnosi się do człowieka mającego jakąś pasję, hobby, a dawniej określało człowieka łatwo wpadającego w pasję, w złość, gniew. Albo dywagacje, dziś ‘refleksje, przemyślenia’, a niegdyś ‘zbyt długie rozważania zwykle odbiegające od tematu’. Albo spolegliwy, pierwotnie ‘ktoś niezawodny, na kim można polegać’, a teraz ‘uległy, ugodowy’. Spolegliwy zrobił chyba największą znaczeniową woltę, bo z „twardego” stał się „miękki”. Ale i pasjonat od „złości” doszedł do „miłości”, a dywagacje - od „nudy” do „zainteresowania tematem”.

Czasownik zadziać się w znaczeniu ‘wydarzyć się, zdarzyć się’, nieobecny w drukowanych słownikach, notuje już elektroniczny „Wielki słownik języka polskiego” PAN pod redakcją Piotra Żmigrodzkiego. Cytaty pochodzą z najnowszych tekstów:  „Potem nic się nie zadzieje do końca roku, bo będzie nowy parlament i nowa Komisja, która będzie miała swój program działania” (z posiedzenia Senatu RP), „Niech się w końcu na prawicy coś zadzieje!” (z internetu).

O słowie zadziać się tak pisała przed czterema laty w poradni językowej PWN prof. Katarzyna Kłosińska: „Zadziało się (w nowym znaczeniu) to inaczej ‘zaczęło się dziać’ – mamy tu więc do czynienia z nowym czasownikiem (homonimicznym wobec zadziać się ‘zapodziać się’), utworzonym od dziać się za pomocą przedrostka za- obecnego w takich czasownikach, jak zaistnieć (‘zacząć istnieć’) czy zadziałać (‘zacząć działać’). Jest to słowo dość rozpowszechnione (szczególnie wśród młodszych użytkowników polszczyzny), lecz nie przez wszystkich akceptowane”.

No właśnie… Ja raczej należę do tych osób, którym się słowo zadziać w nowym znaczeniu nie podoba. Jednak o tym, czy się to znaczenie utrwali, zdecyduje powszechny zwyczaj językowy Polaków.

Spory i niejasności w związku z formą nazwisk kobiet zostały rozstrzygnięte ponad 20 lat temu. Rada Języka Polskiego we współpracy z Ministerstwem  Spraw Wewnętrznych i Administracji wypracowała w tej kwestii wspólne stanowisko. Bezpośrednią inspiracją były listy obywatelek, a także urzędników państwowych kierowane do Rady z pytaniem, jaką formę – męską czy żeńską – powinno mieć nazwisko kobiety, która za granicą wyszła za mąż za mężczyznę noszącego nazwisko zakończone na -ski, -cki lub -dzki.   

Sprawa jest delikatna, bo naturalną przymiotnikową formą nazwiska żony pana Kowalskiego jest żeńska forma – Kowalska. Tu żaden użytkownik polszczyzny nie ma wątpliwości, tak jak nie ma wątpliwości, że trawa i liść mają ten sam kolor, choć ona jest zielona, a on zielony. Co jednak, gdy para małżonków żyje w innym niż polski obszarze językowym? Dla Niemców, Holendrów czy Hiszpanów forma Kowalska nie jest rodzajowym wariantem nazwiska Kowalski, tylko zupełnie innym nazwiskiem. Dlatego w wyjątkowych sytuacjach męska forma nazwiska zakończonego na -ski, -cki lub -dzki może być wpisana do dokumentów kobiety, a ona sama może się nazywać Anna Kowalski, Ewa Piasecki, Maria Niedźwiedzki. Oczywiście, jest to sytuacja wyjątkowa, dlatego Rada Języka Polskiego postuluje uwzględnianie w maksymalnym stopniu polskich zwyczajów i polskiej tradycji nazewniczej w odniesieniu do nazwisk kobiet.

Jest też inne ustalenie. Jeśli kobieta przyjmująca nazwisko męża zakończone na spółgłoskę lub samogłoskę, takie jak Nowak, Poręba, Lato, Wyszkoni, Sztetke, chce zaznaczyć fakt bycia żoną, to może do nazwiska dołączyć informującą o tym cząstkę słowotwórczą -owa lub -ina/-yna. Może więc nosić nazwisko Nowakowa, Porębowa albo Porębina, Latowa, Wyszkoniowa, Sztetkowa. Także niezamężne kobiety noszące takie odojcowskie nazwiska mogą je zmienić na formę żeńską, dodając przyrostek -ówna lub -anka: Nowakówna, Porębówna albo Porębianka, Latówna, Wyszkoniówna, Sztetkówna. Jednak formy te, choć oparte na wielowiekowym zwyczaju, są już chyba coraz mniej popularne.

Mamy jeszcze inne możliwości: panie, które nie chcą tracić nazwiska odojcowskiego, mogą dołączyć do niego nazwisko męża i nazywać się np. Kowalska-Malinowska, Romczak-Redlich, Wiśniewska-Boś. Mogą też nic nie zmieniać i pozostać przy swoim rodowym nazwisku. W tym względzie mają panie wolność wyboru.

Okrutny w swojej genezie jest też zwrot mieć z kimś na pieńku. Była to kara stosowana w szkole albo na pańskim dworze: uczeń lub inny „winowajca” musiał położyć się na drewnianym klocu, zwanym pieńkiem, a jego ciemiężyciel bił go rózgą lub skórzanym pasem. Teraz używamy tego powiedzenia, gdy jesteśmy z kimś w konflikcie.

Porzućmy jednak ciemną stronę życia naszych przodków, przejdźmy do przyjemniejszych zwyczajów. Gdy w kłopotliwej sytuacji mówimy, że ktoś zbił kogoś z pantałyku, to chcemy powiedzieć, że ktoś pozbawił kogoś pewności siebie, speszył. Powiedzenie zbić z pantałyku miało niegdyś inną postać: zbić kogoś z patołęku. Dzisiejszy pantałyk, a dawniejszy patołęk to był kij, którym podbijano piłkę w różnych grach sportowych, np. w palancie. Osoba zbita z pantałyku traci pewność siebie i reaguje podobnie jak gracz, któremu odebrano piłkę.

Czy współcześnie żywy jest jeszcze zwrot trącić myszką? Młodzi ludzie go nie znają, myszkę kojarzą ze zwierzątkiem, a słowo trącić jest dla nich synonimem słowa śmierdzieć. To ostatnie ma w sobie trochę prawdy, bo trącić to ‘wydzielać słaby zapach’, a nie wiemy, czy myszka ‘specyficzny zapach starego wina’, to był zapach przyjemny. Jeśli mówimy, że coś trąci myszką, to uznajemy, że jest przestarzałe i staroświeckie. Czasownik trącić jest obecny też w częściej używanym powiedzeniu: Czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość trąci. Mówimy tak, gdy chcemy powiedzieć, że cechy, jakie człowiek posiadł w młodości, będą trwałe w dorosłym życiu.

I dlatego między innymi drążymy z młodymi ludźmi ten starzejący się zasób słów, żeby nabyli umiejętności poszukiwania w języku różnych, nie tylko dosłownych znaczeń.

Słowo rodzice używane było w wariantach rodzajowych: ojciec to rodzic, matka to rodzica. Rodzice męża to świekr i świekra, a rodzice żony to teść (także cieść) i teścia, dziś nazywana teściową. Teść o swojej synowej mówił snecha lub sneszka.

Osobne nazwy miało rodzeństwo rodziców. Stryj to brat ojca, jego żona to stryjenka lub stryjna. Wuj to brat matki, a jego żona to wujenka bądź wujna. Nazwy te (pamiętam je ze swojego dzieciństwa) zostały zastąpione przez ciotkę (ciocię) i wuja (wujka) bez względu na to, którą stronę rodziny reprezentują. Mąż ciotki to niegdyś pociot lub naciot. Dziś pociotkiem nazwiemy żartobliwie dalekiego krewnego. Współcześni szwagier i szwagierka (słowo zapożyczone z języka niemieckiego) mieli własne nazwy: siostra męża to zełwa, zełwica, brat męża – dziewierz, brat żony – szurza, szurzy, żona brata męża – jątrew, jątrewka. 

Córka córki brata ojca nie ma własnej nazwy, można ją nazwać zapożyczeniem francuskim: kuzynka. Czy syn cioci męża z drugą żoną ma swoje specjalne określenie? Nie, bo jeśli z mężem cioci nie łączy nas pokrewieństwo, to dla jego potomka z drugą żoną polszczyzna nie przewiduje żadnej nazwy.

Nie dla wszystkich członków wielopokoleniowej rodziny dawni Polacy utworzyli odrębne określenia. Bardzo dalekich krewnych, których powiązania z rodziną trudno odtworzyć, nazywamy dziesiątą wodą po kisielu. Powiedzenie to łączymy z popłuczynami z naczynia, w którym był kisiel. Ale być może jest inne wyjaśnienie tego frazeologizmu, bo etymologia dawnych słów i wyrażeń kryje jeszcze wiele tajemnic.

Z zanikaniem głoski [ł] mamy większy problem, o czym niedawno pisałam. Wspomnę więc tylko, że w swobodnej wymowie głoskę [ł] można ewentualnie opuścić na końcu wyrazu i mówić [gniót] zamiast gniótł czy [poszet] zamiast poszedł, ale nie można jej nie wymawiać na początku wyrazu [ukasz] zamiast Łukasz czy [użeczko] zamiast łóżeczko. Nie można jej też ‘zjadać’ w środku wyrazu i mówić [widziaem] zamiast widziałem czy [supek] zamiast słupek.

Inny korespondent wskazał na niestaranną wymowę słowa trzeba: „Czy zauważyli Państwo, jak wielu Polaków, w tym także aktorów, ludzi kultury, od których wymaga się staranniejszej wymowy, wypowiada słowo trzeba? Brzmi ono u nich jak [trza] albo jak [trzea] zamiast właśnie trzeba”. Rzecz jasna, nie aprobujemy wymowy [trzea], zwłaszcza u aktorów i ludzi kultury, choć nie podzielam opinii, że jest ona dla nich właściwa. Co innego wymowa [trza], która może być sygnałem małej staranności w mówieniu, ale może też świadczyć o regionalnych cechach języka osoby mówiącej. Pamiętam ze szkoły taki żart słowny: „Nie trzeba mówić trza, tylko trza mówić trzeba”. Tak było w czasach, gdy mieszkańcy Pomorza Zachodniego, przyjeżdżający tu z różnych stron Polski, starali się wyzbywać cech gwarowych swojego języka. Dziś to już przeszłość, bo nowe pokolenia Polaków używają tylko polszczyzny ogólnej.

Czasem jednak ludzie świadomie mówią [trza], żeby zażartować, nadać swojej wypowiedzi emocji albo przekazać innym jakąś specjalną treść. Wszystko zależy okoliczności, w których owo trza się pojawia. ©℗

Takich zróżnicowanych stylistycznie wyrażeń z przyimkiem na jest w polszczyźnie więcej, na przykład: w senacie i na senacie, w klubie i na klubie, w rządzie i na rządzie. Potoczne wyrażenia ze słowem na są faktycznie skrótami dłuższych konstrukcji: na posiedzeniu senatu, na zebraniu klubu, na obradach rządu. W moim uchu te skrócone sformułowania mocno zgrzytają (oprócz wyrażenia na senacie upowszechnionego w środowisku akademickim), ale rozumiem, że wynikają z potrzeby ekonomiczności językowych kontaktów zawodowych.

Nie wszystkie jednak potoczne zachowania da się wytłumaczyć i usprawiedliwić, o czym pisze korespondentka poradni językowej: „Czy tylko mnie drażni nadużywanie ostatnio na w wypowiedziach? To chyba jakaś epidemia. Jadę na szpital, jadę na mieszkanie, jadę na Łódź, zrobię coś na weekendzie, na dzisiejszym odcinku zobaczymy, na grupie fb znajdziesz… Czy przespałam jakąś zmianę językową?” – pyta. Przyznam, że wielu z tych wyrażeń nie słyszałam i oprócz ostatniego żadnego bym nie zaaprobowała. Chociaż… i tu znów włączam refleksję o poziomach stylistycznych wypowiedzi. Na pewno nie powiem: jadę na mieszkanie, ale jeśli to mieszkanie nazwę po młodzieżowemu chatą?... Pamiętam czasy, gdy się wpadało do kogoś na chatę albo spadało na chatę… Taka składnia jednak w połączeniu ze słowem mieszkanie jest niewłaściwa.

Jak widać, pojęcie poprawności nie w każdej sytuacji komunikacyjnej jest trafne. Lepiej zastosować kryterium właściwego użycia słów i zwrotów, które pozwala uwzględnić kontekst i komunikacyjne potrzeby osób mówiących i piszących.

Skrócić można każdy wyraz i wyrażenie, jeśli jest taka potrzeba. Istotne jest, by skrót był zrozumiały dla czytających, nie tylko dla piszących. Dlatego trudno odpowiedzieć na pytanie zadane przez internautę, jak poprawnie skrócić słowo nieklasyfikowany: czy nk, czy nkl. Reguły ortografii określają ogólne zasady skracania wyrazów, ale nie mówią, jak należy skracać konkretne słowa. Skrót wyrazu musi być zrozumiały dla odbiorców, zwłaszcza że są skróty o różnych znaczeniach. Na przykład nb. może być skrótem wyrazów nabój, nieobecny, nobilitowany, notabene. Wyraz nieklasyfikowany może być skracany jak nk., nkl., nkls. albo jeszcze inaczej. Zależy, jaką postać skrótu się ustali, tak aby odbiorca tekstu właściwie go odczytał. W słownikach jest wiele przykładów skrótów o różnej treści. Na przykład op. może być skrótem wyrazów: opat, opera, operator, anielskiego operations, łacińskich optimus, opus. Warto do słowników zaglądać, na przykład do „Wielkiego słownika skrótów i skrótowców” Piotra Müldnera-Nieckowskiego.

Czy w każdym tekście można skracać wyrazy? „Czy używanie skrótu wg w tekstach potocznych jest poprawne, np. Czy wg Ciebie ten film był dobry? – pyta inny korespondent poradni. Biorąc pod uwagę zasady ortograficzne, możemy stwierdzić, że wyraz według został tu skrócony poprawnie. Inna sprawa, że nie zawsze skróty są stosowne; ich użycie zależy od charakteru tekstu. W tekście uroczystym, w którym chcemy podkreślić szacunek dla adresata albo inne wobec niego uczucia, zwykle się skrótów nie używa. I może to był właśnie taki tekst?...

Wydawałoby się, że skoro mamy możliwość wyboru końcówki, to kończą się nasze wątpliwości. Ale to nieprawda, bo zwykle chcemy wiedzieć, jak konkretnie brzmi forma dopełniacza liczby mnogiej: sukni czy sukien, babci czy babć, pomarańczy czy pomarańcz, stąd pytania do ekspertów. A jeśli pytamy, to znaczy, że bezkońcówkowe, wyraziste i jednoznaczne formy: tych babć, tych kopalń czy tych pomarańcz nie mają mocy, by się usamodzielnić. Walczą z nimi formy, które pojawiają się też w dopełniaczu liczby pojedynczej: tej i tych babci, tej i tych kopalni, tej i tych pomarańczy. Można przypuszczać, że użytkownikom języka bardziej odpowiada niezmienność form niż ich wyrazistość i precyzja.

Przypadek dopełniacza jest bodaj najbogatszy pod względem różnorodności końcówek. Wielokrotnie pisałam o dopełniaczu rzeczowników męskich, ale jak widać rzeczowniki żeńskie mu nie ustępują. Mogą bowiem oprócz form bezkońcówkowych i końcówki -i mieć jeszcze końcówkę -ii, np. manii, historii, końcówkę -ji, np. koncesji, animozji, i końcówkę -y, np. obroży, wieczerzy, twarzy.

Szczególnie trudnymi wyrazami ze względu na dobór końcówki są rzeczowniki żeńskie zakończone na -ua. Pamiętam, jak na studiach męczyliśmy się z odmianą rzeczownika statua. Trudno było już w liczbie pojedynczej: mianownik – statua (nie statuja), dopełniacz – statui albo statuy, celownik i miejscownik – statui, biernik – statuę, narzędnik –

statuą. W liczbie mnogiej zaś – prawdziwy tor przeszkód! Mianownik i biernik – statuy, dopełniacz – statui, wymawiane statuji, nie statui, celownik – statuom, narzędnik – statuami (nie: statujami ani nie statułami), miejscownik – statuach.

Cóż powiedzieć… bez słowników ani rusz!

Zresztą majówka to niejedyny taki poręczny wyraz w polszczyźnie ogólnej. Słowa z formantem -ówka, niegdyś charakterystyczne tylko dla języka potocznego, dziś tworzymy wręcz seryjnie. Nazywamy je uniwerbizmami, czyli słowami zastępującymi nazwy wielowyrazowe o tym samym znaczeniu. Obok majówki jest też podstawówka, motorówka, ciężarówka, kablówka, budżetówka, sieciówka, wirusówka, jelitówka, zimówka (‘opona zimowa’) i wiele innych

Uniwerbizmy rozwijają się intensywnie w odmianach środowiskowych języka: czasówka, foliówka, igłówka, wieńcówka, firmówka, krajówka, podmalówka, objazdówka, marcówka, czerwcówka. Większość znamy, ale sens niektórych trzeba poznawać z pomocą specjalistycznych słowników.

Wróćmy jednak do majówki, do maja i do czasownika maić. Czy jeszcze w języku ogólnym mówimy: umaić coś, czyli ‘ozdobić zielonymi gałązkami, listkami, kwiatami’? Być może to słowo jest w językach regionalnych, ale w polszczyźnie ogólnej występuje rzadko. Tak jak i słowo maj – niegdysiejszy synonim ‘młodości, radości miłości’. I jak majówka oznaczająca ‘jodełkę oczyszczoną z gałęzi tak, że zostaje sam wierzchołek, ozdobioną wstążkami, stawianą przez chłopca pod oknami dziewczyny, z którą chce się żenić’. Tak kiedyś było…

Dziś mamy i maj, i majówkę, i… żadnej tajemnicy w słowie maj, takiej jak w nazwach luty, czerwiec czy październik. Luty to niegdyś ‘srogi, okrutny, mroźny’, bo takie lute bywały… Czerwiec pochodzi od słowa czerw ‘larwy owada barwnikowego’, z których – ususzonych – robiono niegdyś barwnik do tkanin. A październik nawiązuje do zwyczaju odzierania łodyg lnu lub konopi ze zdrewniałych suchych części, zwanych paździerzem, i oddzielania ich od włókien. Nazwa maj jest zapożyczona, więc żadnych ukrytych treści nie zawiera. Ale jej obce pochodzenie nie przeszkadza, by się cieszyć majem i majówką.

Zdarzają się jednak wątpliwości: czy pisać wielką literą zwrot szanowni państwo w tekście przemówienia, które jest wygłaszane, ale będzie opublikowane na oficjalnych stronach instytucji? Oczywiście tak, bo choć nie jest to zwrot do konkretnych adresatów, to można założyć, że publikowane później przemówienie jacyś państwo przeczytają. I dzięki wielkim literom takie na przykład zdanie: Dzisiaj, Szanowni Państwo, musimy pamiętać o naszej historii odbiorą jako kierowane do nich z szacunkiem. 

Wielkiej litery używamy też w nagłówkach mniej podniosłych testów, choćby w e-mailach: Kochana Koleżanko, Drogi Kolego. Wątpliwości budzi czasem pisownia przymiotników i zaimków, na przykład w takim nagłówku wiadomości: Cześć, moja Kochana Koleżanko!. Czy przymiotnik kochana pisać wielką literą? Tak, bo odnosi się do adresatki wiadomości i jest wyrazem uczuć osoby piszącej. Nawet zaimek moja można tu napisać wielką literą, bo i on dotyczy osoby, do której ów zwrot kierujemy: Witaj, Moja Najdroższa Przyjaciółko!, więc i: Cześć, Moja Kochana Koleżanko!.

Ale ostrożnie z wielkimi literami w zaimkach! Są dopuszczalne tylko w bezpośrednich zwrotach do adresata. O sobie i o nas nie piszemy wielką literą. Więc nie: To jest Nasz obowiązek, tylko: To jest nasz obowiązek. Nie: Zapraszam Cię na Swoje urodziny, tylko Zapraszam Cię na swoje urodziny. 

Wielkiej litery możemy też użyć w tekstach innych niż kierowane do konkretnego odbiorcy. Możemy wyróżniać nią osoby, idee, wartości lub wydarzenia historyczne, które piszący obdarza pozytywnym uczuciem, np. Poeta, Mistrz, Ojczyzna, Miasto, Honor, Wiara,  Legiony, Powstanie Warszawskie. Nowe zasady ortograficzne, które wejdą w życie 1 stycznia 2026 roku, zdejmą też z piszących dylemat, czy wyrazy odnoszące się do konkretnej instytucji, jak Rada, Sąd, Uczelnia, Uniwersytet, Urząd, Zarząd pisać małą czy wielką literą. Można będzie pisać je wielką literą, co i tak się dzieje w praktyce: w opinii Sądu…; na terenie Uczelni obowiązuje zakaz palenia; największą miłością profesora był Uniwersytet; wszystkie decyzje podjęte przez Zarząd tracą moc. 

Ważne tylko, by wielką literę stosować z rozmysłem, z umiarem i jedynie tam, gdzie jej obecność jest uzasadniona.