Językowa corrida

Czy to rozsądne? Czy właściwe? Czy potrzebne? Rzecz jasna – nie! Język jest naszą wspólną własnością. Chcesz mówić, że pies zdycha? Mów! Chcesz mówić, że pies umiera? Mów! Każdy ma prawo używać takich słów, jakich chce. Zasób wspólnego słownika jest przebogaty, każde słowo ma swój sens. Ważne jest tylko, by znać wartość słowa i wiedzieć, kiedy można go użyć. Chodzi więc o ograniczenia sytuacyjne i komunikacyjne i o to, że nie w każdej sytuacji nasze słowa okażą się fortunne.  

Ale to nie znaczy, że mamy jakieś wyrazy wymazywać ze słowników. I że mamy zapomnieć o takich słowach, jak zdychać, żreć, morda, pysk czy łapa, bo uważamy, że są poniżające dla zwierząt i dla ludzi. One są w naszym narodowym słowniku, są świadectwem historii, kultury, językowego obrazu świata. Życie się jednak zmienia, zmienia się nasza postawa wobec ludzi, zwierząt, przyrody, to i język, którym opowiadamy świat, się zmienia. Zaciera się tradycyjny podział na to, co „ludzkie”, i na to, co „zwierzęce”, bo już wiemy, że ze zwierzętami i z całą przyrodą dzielimy wspólny los. Więc to nie dziwne, że do zwierząt, zwłaszcza do tych domowych, odnosimy naszą „ludzką” leksykę: adoptujemy je, a gdy odchodzą, mówimy, że umierają. To zresztą żadna nowość: skoro umiera przyroda, umierają drzewa, to i umierają psy i koty. Ale jeśli ktoś nie chce tak mówić, to niech nie mówi, niech się wypowiada tradycyjnie. Warto pamiętać, że do tradycji należą też rubaszne „ludzkie” zwroty: Daj pyska! czy Mordo ty moja!, więc w gruncie rzeczy nie ma tu wyraźnej granicy.  

Każdy z nas ma prawo do własnych językowych zachowań i do własnych opinii o języku. Chodzi tylko o to, by nie narzucać innym swoich poglądów, by ich nie ośmieszać, nie obrażać, nie poniżać. By nikomu nie przypinać „ideologicznych” łatek (cudzysłów wskazany, bo szacunek do zwierząt, do kobiet, do innych ludzi nie jest ideologią). Chodzi po prostu o komunikacyjną empatię. I jeszcze o to, że nasze językowe wybory dużo mówią o nas samych.

Ki to nie jest jedyny zabytek językowy, jaki przechowujemy we współczesnej polszczyźnie. Jest ich więcej, choćby zaimek wskazujący si i jego rodzajowe warianty: sia, sio. Ten pierwszy występuje w życzeniach do siego roku, ten drugi – w powiedzeniach: ni taka, ni siaka i ni to, ni sio. Dawne si, sia, sio to współczesne ten, ta, to. Zabytkowa jest też forma liczby podwójnej, znanej z porzekadła: Mądrej głowie dość dwie słowie albo z mniej znanego przysłowia: Trzy gęsi, dwie niewieście uczyniły jarmark w mieście.

Liczby podwójnej nie ma we współczesnej gramatyce. Zadowalamy się liczbą pojedynczą i mnogą, bo już nie potrzebujemy oddzielnej kategorii gramatycznej, by opisać przedmioty występujące parami. Tymczasem w staropolszczyźnie były żywotne także i takie formy: dwie duszy, dwie słońcy, dwie palcy, dwie rybie, dwie słowie, dwie głowie, dwie niewieście itp. Niektóre przechowały się we frazeologizmach, inne ukryły się głębiej i już ich nie kojarzymy z liczbą podwójną.

A tymczasem na przykład liczebnik dwieście to pozostałość tej kategorii. Powstał z połączenia dwóch słów: dwa i sto, które niegdyś miały postać dwie, ście. Zabytkowymi formami są także nazwy podwójnych części ciała, takich jak oczy, uszy, ręce. Jeśli porównamy postać gramatyczną liczby mnogiej podobnie zbudowanych wyrazów, np. mąka – mąki, okno – okna, to zobaczymy, że zgodnie z regułami współczesnej polszczyzny wyrazy ręka, oko, ucho powinny mieć w liczbie mnogiej postać: (dwie) ręki, (dwa) oka, ucha. Ale te dawne formy trzymają się mocno, więc dziś oka mamy tylko w rosole, a ucha w siatce, my zaś mamy ręce, oczy, uszy. A gdy mówimy: rękoma, oczyma, uszyma, to także przywołujemy staropolską postać liczby podwójnej.

Z ręką jest jeszcze taka komplikacja, że dawna forma w ręku niegdyś znaczyła ‘w dwóch rękach’, a dziś uznaje się ją za liczbę pojedynczą. Jednak gdy mówimy: mieć fach w ręku, to nie mamy na myśli jednej ręki, tylko obie. Podobnie jest w informacji o miejscu dla osoby z dzieckiem na ręku, czyli dla takiej, która trzyma dziecko na rękach.

Jak widać, we współczesnej polszczyźnie zgodnie współistnieją formy dawne i nowe, wzbogacając zasób naszego języka ojczystego.

Z przydawkami rozwiniętymi trzeba jednak postępować ostrożnie. Jeśli umieścimy je w zdaniu na niewłaściwym miejscu, to możemy osiągnąć skutek przeciwny do zamierzonego, najczęściej humorystyczny zamiast informacyjnego. Taki efekt osiągnął autor zdania, które zapowiadało artykuł w szczecińskiej Wyborczej.pl: Zachodniopomorskie tournee Janusza Korwin-Mikkego zakończyło się mandatem za oblanie piwem wystawionym przez policję. Choć autor wzorcowo odmienił nazwisko polityka, to „poległ” na szyku przydawki, bo z tak skonstruowanego zdania wynika, że policja wystawiła komuś piwo. Nonsens, rzecz jasna, a rozbudowana przydawka wystawionym przez policję powinna sąsiadować z rzeczownikiem mandat: Zachodniopomorskie tournee Janusza Korwin-Mikkego zakończyło się wystawionym przez policję mandatem za oblanie piwem. Wyrazy, które są połączone związkiem gramatycznym albo znaczeniowym, powinny stać blisko siebie.

Podobny (raczej niezamierzony) humorystyczny wydźwięk mają zdania, w których rozbudowane przydawki stoją zbyt daleko od określanego rzeczownika: Przeczytałam felieton opublikowany w „Gazecie Wyborczej” z lekkim zażenowaniem. Albo: Podkradała owoce ze sklepu spożywczego i sprzedawała je na targu wraz z mężem. Albo: Druga przygoda z kolizjami to uderzenie w lewy tył niekompetentnej kobiety z trabanta. Kupa śmiechu, zamiast konkretnej informacji.

Jak się ustrzec takich składniowych niefortunności? Warto czytać głośno każdy napisany tekst. I pamiętać o zasadzie, że zdanie to nie zbiór wyrazów, tylko ich logiczny i gramatyczny związek.

Choć oba wyrażenia mają charakter przenośny, to jednak różni je stopień metaforyczności. Wdowi grosz, czyli ‘niewielki datek pieniężny, ale ofiarowany z życzliwością przez osobę niezamożną’ to wyrażenie z długą tradycją, odwołujące się do Ewangelii. Ma w sobie całą opowieść, a jego wymowa ma charakter uniwersalny, można więc je odnieść do różnych innych życiowych sytuacji. Wdowi garb natomiast to deformacja kręgosłupa szyjnego wywołana niewłaściwą postawą. Nie ma w sobie żadnego uniwersalizmu, mówi o tym, co tu i teraz. Wdowi grosz jest metaforyczny, wdowi garb, choć przenośny, jest w gruncie rzeczy dosłowny. I w tym właśnie tkwi tajemnica frazeologii.

Związków frazeologicznych musimy się uczyć świadomie, tak jak uczymy się nowych słów. Nie zawsze trzeba wiedzieć, skąd pochodzą i dlaczego mają taką a nie inną postać. Trzeba tylko pamiętać, co znaczą i w jakiej sytuacji można ich użyć. Ale ta wiedza już się rozmywa, zanika. Młodym ludziom zwykle podoba się opowieść o dawnych żakach uczących się łacińskich tekstów i siedzących na kamiennych ławach w obszernych szatach, w których robiły się fałdy, czyli zakładki w materiale. Gdy jednak przychodzi do odtworzenia związanego z tą historią zwrotu przysiąść fałdów, czyli ‘zacząć bardzo intensywnie pracować, uczyć się’, studentom mylą się czasowniki, więc w efekcie piszą: ugniatać fałdów, przysiąść do fałdów, pozbywać się fałdów. Ten ostatni wariant pokazuje, że fałdy dziś wiąże się raczej z obfitością ciała niż z wybrzuszeniem czy zakładką w materiale.

Takie mnie nachodzą myśli, gdy sprawdzam studenckie prace z poprawnej polszczyzny. Czasy się zmieniają, język się zmienia, my się zmieniamy. Czy jest gorzej? Trudno powiedzieć. Po prostu jest inaczej. Może więc coraz mniej zrozumiałe powiedzenie: Mądrej głowie dość dwie słowie przyjmie postać: Mądrej głowie… chleb na myśli, którą znalazłam w studenckiej pracy? W sumie też ma to sens…

Spacja towarzyszy myślnikowi, znakowi interpunkcyjnemu oddzielającemu wyrazy: Świat jest pełen tajemnic – to wiemy. Nie ma jej natomiast przy łączniku, znaku ortograficznym, który łączy dwa człony nazwy. Piszemy więc: Warszawa-Okęcie, Boy-Żeleński, biało-czerwony, kupno-sprzedaż.

Spacja jest także istotna, gdy skracamy wyrazy. Musi być w skrótach od nazw osób, jeżeli każdy skrót traktowany jest odrębnie: lek. med. ‘lekarz medycyny’, albo w co najmniej dwuliterowych skrótach występujących w liczbie mnogiej: kościół św. św. Piotra i Pawła ‘kościół Świętych Piotra i Pawła’. Ale nie stawia się jej w skrótach wyrażeń, w których każda litera oddzielona jest kropką, np. p.n.e. ‘przed naszą erą’. Stawiamy ją natomiast, gdy tworzymy skróty z dwóch lub więcej liter: dz. cyt. ‘dzieło cytowane’. Jak widać, nie ma jednej ogólnej zasady, dlatego warto sprawdzać pisownię w słowniku ortograficznym.

Jak więc ma wyglądać zapis 5%, o który pyta korespondentka? Zgodnie z polskimi zasadami edytorstwa pisze się go bez spacji. Ale od 2020 roku ogólnoeuropejska norma nakazuje stawiać spację pomiędzy cyfrą a symbolem %, co jest potwierdzone w różnych urzędowych aktach prawnych. Zatem w zależności od typu tekstu i miejsca jego publikacji można znak % pisać i ze spacją, i bez spacji. Oba sposoby zapisu należy uznać za właściwe.

Reguła interpunkcyjna jest w tej kwestii dość skomplikowana i wymaga wiedzy gramatycznej. Słowo czy może bowiem w zdaniu występować jako partykuła albo spójnik. Jeśli jest partykułą wprowadzającą zdanie podrzędne, to przecinek jest konieczny: Powiedz mi, czy ty serca nie masz?, Nie zastanawiał się, czy to prawda. W zdaniach złożonych oddziela się przecinkiem człon podrzędny, dlatego w moim zdaniu z drugiego akapitu: Jeśli przecinka nie postawię, czy popełnię błąd? jest on konieczny. Ale jeśli wyraz czy pełni w zdaniu funkcję spójnika łączącego dwa wyrazy lub dwa zdania składowe, to przecinek jest zbędny: Pijesz kawę czy herbatę?, Jedziesz w góry czy nad morze?, Stawiać przecinek czy go nie stawiać?. Spójnik czy ma tu podobną funkcję jak spójniki i, lub, albo, ani: Wypiję kawę albo herbatę, Jadę w góry i nad morze, Nie lubi kotów ani psów.

Jeśli jednak (uwaga, komplikacja!) spójnik czy tworzy z innymi wyrazami rozbudowane dopowiedzenie, to można ten dopowiadający człon oddzielić przecinkiem. Słownik ortograficzny ilustruje to takimi przykładami: Wyjechała, czy może zachorowała?, Po roku zwolnił się z pracy, czy raczej został zwolniony. Czasem niełatwo jest wskazać na różnicę w składni decydującą o przecinku. Porównajmy zdanie bez przecinka: Pojedziesz w góry czy raczej nad morze? ze zdaniem z przecinkiem: Wyjechała, czy może zachorowała?. W pierwszym spójnik czy łączy wyrazy współrzędne, wymienne, wyłączające się. W drugim za spójnikiem czy stoją wyrazy dopowiadające, dopełniające treść zdania.

Jeśli w zdaniu spójnik czy powtarza się, to przed drugim i następnymi stawiamy przecinek: Czy świątek, czy piątek, czy upał, czy mróz – musiał pracować, Czy już wstałeś, czy jeszcze śpisz?. Ale czasem zdanie może być bardziej skomplikowane: Zapytał, czy napije się kawy czy herbaty. Tu, wbrew pozorom, nie ma powtarzających się spójników, bo każde czy pełni inną funkcję. W pierwszym członie: czy napije się jest partykułą wprowadzającą zdanie podrzędne, więc przecinek jest konieczny. W drugim członie: kawy czy herbaty jest spójnikiem łączącym wyrazy równorzędne niewymagającym przecinka.

Te dość rozbudowane zasady są szczegółowo omówione w słowniku „Gdzie postawić przecinek? Poradnik ze słownikiem” autorstwa Jerzego Podrackiego i Aliny Gałązki. Często z niego korzystam, by upewnić się, że nie błądzę, więc i Czytelnikom gorąco go polecam.

Niektórzy korespondenci pytają, co mają zrobić wydawnictwa, według jakich zasad redagować książki. W wydawnictwach obowiązują dotychczasowe zasady ortograficzne, wszak mamy rok 2024. Każda książka ma swój rok wydania, więc to jasne, że jeśli wyjdzie w 2025 roku, to zgodnie z obecnymi regułami pisowni, a jeśli ukaże się po 1 stycznia 2026 roku, to z nową ortografią. Jeśli wydawnictwo będzie w 2025 roku pracować nad książką, która wyjdzie w roku 2026, to wprowadzi nowe zasady ortografii. A jeśli będzie chciało w 2026 roku wznowić książkę wcześniej wydaną, to powinno dostosować pisownię do nowych zasad. Jeśli nie będzie to z jakichś względów możliwe – warto w widocznym miejscu zrobić adnotację, że książka wydana jest na starych zasadach ortograficznych. Te same reguły obowiązują w tekstach publikowanych w Internecie.

Podobne zasady powinny dotyczyć podręczników i programów szkolnych. Maturzyści i ósmoklasiści w roku 2025 będą pisać egzaminy zgodnie z ortografią obowiązującą obecnie. Uczniowie zdający egzaminy w roku 2026 muszą opanować jedenaście nowych reguł pisowni. Ze zmianami warto zapoznawać uczniów już teraz, dużo wcześniej. Będzie to dobry pretekst do powtórzenia podstaw ortografii, na co zwykle w przeładowanych programach szkolnych nie ma czasu.

Naprawdę, nie warto martwić się na zapas. Przez ostatni miesiąc starałam się Czytelnikom mojej rubryki pokazać, że zapowiedziane zmiany się logiczne i niewielkie wobec ogromu wszystkich reguł pisowni. W „Wielkim słowniku ortograficznym” PWN jest ich aż 306, więc jedenaście zmian w większości sankcjonujących zwyczaj społeczny, to naprawdę kropla w morzu. Zachęcam Państwa do wnikliwej lektury komunikatu o zmianach w pisowni zamieszczonym na stronie Rady Języka Polskiego.

Inną zmianą, która ułatwi nam pisanie, jest wprowadzenie wielkiej litery we wszystkich członach nazw lokali usługowych i gastronomicznych (oprócz przyimków i spójników). Dziś nie zawsze wiemy, czy pierwszy człon należy do nazwy własnej, czy jest tylko nazwą gatunkową, więc pisownia jest dwojaka: Kawiarnia Literacka, ale kawiarnia Kryształowa, Księgarnia Naukowa, ale księgarnia Świat Książki. Od roku 2026 będziemy pisać jednolicie: Karczma Słupska, Apteka Dom Leków, Galeria obok Rekina, Hotel Radisson, Restauracja pod Żaglami, Zajazd u Kmicica, Pizzeria Napoli, Teatr Współczesny itp.

Podobnie ujednolicona zostanie pisownia nazw nagród. Teraz jest tak, że jeśli drugi człon nazwy występuje w dopełniaczu lub jest przymiotnikiem, to całość piszemy od wielkich liter: Nagroda Nobla, Nagroda Pulitzera, Nagroda Literacka Gdynia, Nagroda Artystyczna Miasta Lublin. Ale gdy nazwa nagrody występuje w mianowniku, to słowo nagroda jest wyrazem pospolitym: nagroda Polskie Noble, nagroda World Press Photo. Czasem trudno rozróżnić te dwa typy gramatyczne, gdyż z jednej strony jest Nagroda Kioto, z drugiej – nagroda Klio. Uspójnienie zasady przyniesie korzyści, bo nie trzeba będzie się głowić, jaki typ gramatyczny reprezentuje nazwa.

I jeszcze jedna istotna zmiana: wielką literą będziemy pisać wyraz stojący na początku nazw obiektów przestrzeni publicznej: aleja, brama, bulwar, osiedle, plac, park, kopiec, kościół, klasztor, pałac, willa, zamek, most, molo, pomnik, cmentarz. W naszej świadomości są one częścią nazwy, wszak mówimy: Spotkajmy się na Rondzie Hakena, pod Pomnikiem Czynu Polaków, na Zamku Książąt Pomorskich, na Placu Kościuszki, w Parku Kasprowicza, na Moście Długim, na Cmentarzu Centralnym. Tylko słowa ulica nie traktujemy jako części nazwy, bo mówimy: Spotkajmy się na Piłsudskiego, na Mazurskiej, na Wyzwolenia. Dlatego wyraz ulica będziemy – jak dotąd – pisać małą literą.

Inną zmianą, którą powinniśmy przyjąć z ulgą, jest wprowadzenie rozdzielnej pisowni cząstek -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście ze spójnikami: Zastanawiam się, czy by nie pojechać w góry. Któż z nas nie wpadał w zakłopotanie, gdy trzeba było zapisać: Gdyby kózka nie skakała, toby nóżki nie złamała, ale: To by nam pomogło. Nie wszyscy bowiem muszą wiedzieć, że to w pierwszym przykładzie jest spójnikiem, a w drugim – zaimkiem. Ze spójnikami cząstkę by pisze się łącznie, a z zaimkami rozdzielnie. Więc za każdym razem, gdy w zdaniu sąsiadują ze sobą wyrazy to i by trzeba dokonywać analizy gramatycznej. To zbyt trudnie i w gruncie rzeczy niepotrzebne. Zdarzało się, że wręcz zmienialiśmy szyk zdania, bo takie słowa jak boby, zatemby, czy zaśby po prostu źle wyglądały. Teraz sprawa jest prosta: od początku 2026 roku cząstkę -by ze spójnikami będziemy pisać rozdzielnie.

I jeszcze jedno uproszczenie, które pozwoli piszącym unikać błędów ortograficznych. Chodzi o pisownię par wyrazów równorzędnych, podobnie lub identycznie brzmiących, występujących zwykle razem, na przykład: tuż-tuż, trzask-prask, czary-mary, esy-floresy, gadu-gadu, hokus-pokus, kogel-mogel, koszałki-opałki, łapu-capu. Zapisałam je tu z łącznikiem, choć w praktyce pisownia była różna i nawet wydawnictwa nie były ze sobą zgodne. Ale już wkrótce znajdziemy się w ortograficznym raju! Pisownia tych wyrażeń będzie dowolna: z łącznikiem, np. tuż-tuż; trzask-prask; bij-zabij, z przecinkiem, np. tuż, tuż; trzask, prask; bij, zabij, rozdzielnie, np. tuż tuż; trzask prask; bij zabij.

Prawda, że lepiej i łatwiej?

Ujednolicona została też zasada obejmująca pisownię cząstek wyrazowych niby- i quasi-. Do tej pory pisaliśmy je z łącznikiem: niby-artysta, niby-ludowy, quasi-deficyt, quasi-nauka i łącznie, jeśli był to termin przyrodniczy lub astronomiczny: nibybłona, nibyjagoda, nibygwiazda. Teraz pisownia jest jednolita, łączna: nibyartysta, nibygotyk, nibyludowy, quasiopiekun, quasinauka, quasipostępowy. Cząstki niby- wskazującej na pozory bycia kimś lub czymś innym nie należy mylić z pisanym rozdzielnie przyimkiem niby występującym w porównaniach: miękki niby gąbka, wysoki niby topola.

Chyba najtrudniejszą dla naszych oczu jest zmiana dotycząca łącznej pisowni nie- z przymiotnikami i przysłówkami odprzymiotnikowymi. Do tej pory pisaliśmy łącznie tylko formy w stopniu równym: niemiły, niedrogi, niedobry, niedaleko, nieprędko, nieczęsto. Te same wyrazy w stopniu wyższym i najwyższym pisane były rozłącznie. Dlaczego? Trudno powiedzieć. Wprowadzona zmiana ujednolica pisownię wszystkich przymiotników i przysłówków ze słowem nie w stopniu równym, wyższym i najwyższym: niemiły, niemilszy, nienajmilszy; niedrogo, niedrożnej, nienajdrożej.

Dlaczego to trudne dla naszych oczu? Bo uczymy się ortografii także oczami, zapamiętujemy wygląd wyrazu, a słowo nienajgorzej chwilowo wygląda niecodziennie. Ale rozum szybko pomoże zaakceptować tę zmianę, zwłaszcza że i ona ujednolica szczegółowe i nie zawsze zasadne reguły.