Językowa corrida

Gdy jest zaimkiem wprowadzającym zdanie podrzędne, stawia się przed nim przecinek: Nie wiem, jak sobie z tym poradzę, Powiedz, jak do tego doszło. Gdy jako zaimek wprowadza dopowiedzenie bądź wtrącenie, także wymaga obecności przecinka: Wczorajszy koncert, jak mówili, był zachwycający, Była dobrze przygotowana do egzaminu, jak zwykle. Gdy jest spójnikiem rozpoczynającym wyliczenia, również stawiamy przed nim przecinek: W naszym sklepie można kupić wiele produktów, jak pieczywo, nabiał, warzywa, owoce.

Spójnik jak tworzy także wyrażenia porównawcze. I tu już piszącym nie jest łatwo, bo raz trzeba postawić przecinek, a innym razem nie ma takiej potrzeby. Gdy mamy do czynienia z prostym porównaniem, przecinek opuszczamy: Był piękny jak Apollo. Wygląda jak strach na wróble. Przecinek jest też zbędny, jeśli jak jest składnikiem prostych zestawień: tak…  jak…, taki… jak…, tak samo… jak…: Dziś jest tak jak wczoraj, Taki doświadczony kierowca jak Marcin nie powinien wpaść w poślizg, Jan jest tak samo wykształcony jak Stefan.

Są jednak konstrukcje bardziej skomplikowane pod względem budowy. Czy w zdaniu: Ubranie leży na nim, jak leżałoby na kołku jest potrzebny przecinek? Słowniki, które przytaczają ten przykład, są zgodne: potrzebny. Co prawda, jest to porównanie, ale rozbudowane, tzw. paralelne, a w takich stawia się przecinek: Zrobimy to tak, jak powinniśmy. Był równie zmęczony, jak zadowolony. A jeśli w zdaniu zastosujemy paralelną (czyli odpowiednią, podobną) konstrukcję: zarówno… jak i, to nie ma żadnych wątpliwości, przecinek musi być: Zarówno Piotr, jak i jego żona, cieszyli się na przyjazd rodziny.

Przytoczone reguły nie omawiają wszystkich skomplikowanych miejsc z wyrazem jak. Spójrzmy na formułę wyroku sądowego: W tym stanie rzeczy sąd orzekł jak w sentencji. Czy jest tu potrzebny przecinek? – pytają prawnicy. Moim zdaniem nie jest potrzebny, bo jest to sformułowanie, w którym z pary: tak… jak… usunięto człon tak. I zamiast: Sąd orzekł tak jak w sentencji napisano: Sąd orzekł jak w sentencji. Zwykle w wyrokach sądowych w podobnie sformułowanych zdaniach nie ma przecinka.   

Wiem, że łatwo nie jest, bo nie mamy precyzyjnych zasad stawiania przecinka w konstrukcjach porównawczych. Może więc ten felieton pomoże zrozumieć niektóre interpunkcyjne zawiłości.

W poradni językowej Uniwersytetu Warszawskiego zamieszczona jest opinia Barbary Pędzich z 2022 roku: „Większość źródeł poprawnościowych traktuje ten rzeczownik jako nieodmienny, ale niektóre nowsze słowniki rejestrują już także formy z logiem, o logu czy (dwa) loga”. Faktycznie: Wielki słownik języka polskiego PAN i Gramatyczny słownik języka polskiego podają formy liczby pojedynczej: logo, loga, logu, logiem i formy liczby mnogiej: loga, log, logom, logami, logach, choć uznają je za rzadsze. Jeszcze dalej idą autorzy Dobrego słownika, którzy formy: loga, z logiem uznają za lepsze, naturalniejsze i rozpowszechniające się w zwyczaju językowym Polaków.

O osobisty zwyczaj językowy zapytałam też swoje koleżanki i kolegów: językoznawców, dziennikarzy, prezenterów radiowych, ogólnie – mistrzów słowa. Wszyscy stwierdzili, że walczy w nich szacunek do normy językowej z potrzebą odmiany, więc potocznie mówią o logu, ale w sytuacji oficjalnej albo słowa nie odmieniają, albo używają dłuższej i odmiennej formy logotyp.

A co ja zrobiłam ze słowem logo? Pozostawiłam decyzję jego autorom z sugestią, że w tekście urzędowym lepiej użyć jeszcze formy nieodmienionej. Jednak przewiduję, że z logiem będzie jak z molem i z radiem. Po okresie unieruchomienia gramatycznego dziś już swobodnie mówimy o molu i radiu. Więc to od nas, użytkowników języka zależy, czy i logo złapie wiatr w żagle.

Trzeba przyznać, że reguła jest nader szczegółowa, a jeśli dotyczy nazwisk, to tym bardziej wzbudza wątpliwości. Jaką postać graficzną przybierają w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku nazwiska Dyja, Zieja, Kreja? Ich właściciele nie zawsze aprobują fakt, że muszą opuścić ważną dla nich literę j, zwłaszcza że ją słychać w wymowie. Niektóry się wręcz przeciw tej zasadzie buntują. Przeciwnikiem reguły był znany gdański językoznawca profesor Kreja, o czym pisze Jan Miodek w książce „Jaka jesteś, polszczyzno?”: „Zapytany przeze mnie niedawno, jak każe pisać swoim studentom swe nazwisko w przypadkach zależnych, odpowiedział z uśmiechem, że doradza im wybór między głupią regułą a… zdrowym rozsądkiem”. 

Ale czy tak można? Gdyby chodziło o nazwy pospolite, to powiedziałabym, że absolutnie nie można! Ale jeśli chodzi o nazwisko, to jego właściciel może dążyć do tego, by w przypadkach zależnych zmieniało się jak najmniej. Tak na przykład dzieje się z nazwiskami zawierającymi literę ó, która wymienia się najczęściej na o: stół – stołu, Kraków – Krakowa. W nazwiskach jednak właściciel może owo mianownikowe ó zachować we wszystkich formach. Tak właśnie swoje nazwisko traktował inny profesor, Józef Bachórz, który we wszystkich przypadkach zachowywał tematyczne ó: Bachórza, z Bachórzem.

Owe problemy ortograficzne związane z nazwami osobowymi nie mogą jednak przesłonić zasady nadrzędnej: w polszczyźnie nazwiskami, tak jak innymi wyrazami, rządzi gramatyka, więc trzeba je odmieniać. I tylko przy niektórych nazwiskach o szczegółach odmiany może zadecydować ich właściciel.

Jednak użytkownicy współczesnej polszczyzny są już od łaciny bardzo daleko. Dziś ulegamy wpływom języka angielskiego, w którym łacińskie aqua wymawiane jest jak [akła]. Nazwa akwapark przyszła do nas z angielszczyzny, więc wiele osób wymawia ją po angielsku, jak [akłapark]. Tak samo, z angielska, wymawiana jest nazwa pasty do zębów aquafresh – [akłafresz]. Przyznam, że mnie to razi, bo w czasach szkolnych i studenckich uczyłam się łaciny i pamiętam różne latynizmy, choćby aqua vitae ‘woda życia’ (od którego notabene pochodzi staropolska okowita ‘mocna wódka, gorzałka’).

Jednak nasze indywidualne sympatie nie powstrzymają zmian w języku, jeśli są one powszechne. A są, o czym świadczy zmieniająca się wymowa innych łacińskich słów zawierających połączenie liter qu. Jeszcze mocno się trzyma qui pro quo, łacińskie ‘który zamiast którego’, oznaczające ‘nieporozumienie wynikające z tego, że ktoś pomylił osoby lub niewłaściwie zrozumiał słowa’. Wymawia się je jak [kfiprokfo], z akcentem na ostatniej sylabie, choć profesor Miodek w jednej ze swoich książek ubolewa, że spotyka się z wymową [kłiprokło]. Ja natomiast słyszę, że latynizm quasi ‘jakby, niby, rzekomo, pozornie’ wymawiany jest jak [kłazi] (kojarzony z quadami?), a to już chyba o jeden krok za daleko…

A może za dużo wymagamy od współczesnych użytkowników języka? W końcu z łaciną już nie mamy kontaktu, a z angielszczyzną i owszem. Dlatego dwa tytułowe słowa Aquaman i aquapark możemy wymawiać tradycyjnie: [akwamen], [akwapark] i nowocześnie: [akłamen], [akłapark]. Ja zalecam wymowę łacińską, ale nie powstrzymam naporu języka angielskiego.

Pierwszy korespondent ma taki dylemat: „Pracownicy chorzowskiego zoo wydali ostatnio publikację, którą zatytułowali: „Przewodnik Śląskiego Ogrodu Zoologicznego”. Formalnie wydaje się poprawnie. Przewodnik – kogo?, czego?, czyj? – Śląskiego Ogrodu Zoologicznego. Jednak w mojej prywatnej kolekcji kilkudziesięciu przewodników „po zoo” jest to pierwszy przypadek takiego tytułu. Zawsze jest „przewodnik po”. Ciekaw jestem Pani komentarza”.

Faktycznie, nazwa przewodnik w znaczeniu ‘książka z informacjami’ zwykle łączy się z przyimkiem po: przewodnik po Szczecinie, przewodnik po świecie mody. Przyimek po komunikuje tu, że to, o czym mowa w książce, dzieje się w wielu miejscach jakiejś przestrzeni. Przewodnik może być także jakiś, a więc określany przymiotnikiem: przewodnik turystyczny, przewodnik krajoznawczy. Zdarza się łączenie obu przydawek: przewodnik encyklopedyczny po literaturze polskiej. Przewodnik może być również czyjś: przewodnik profesora Iksińskiego po gramatyce polskiej. 

Kwestionowany przez korespondenta tytuł Przewodnik Śląskiego Ogrodu Zoologicznego jest więc z tej perspektywy niepełny, bo zawiera jedynie człon odpowiadający na pytanie: czyj?. Ale gdy nad nim dłużej pomyślimy, to dojdziemy do wniosku, że wcale nam ten brak nie przeszkadza. Wszak w nazwie instytucji jest też nazwa obszaru, po którym ów przewodnik oprowadza. Zatem – choć tytuł pod względem gramatycznym nie jest doskonały, spełnia warunki komunikatywności i przejrzystości.

Pytanie drugie także związane jest z przyimkiem: „Jestem nauczycielem. Oddałem tekst do sprawdzenia pani dyrektor, która zwróciła mi uwagę, że muszę zmienić sformułowanie uczniowie z klasy II a na uczniowie klasy II a.  Czy forma z klasy jest niepoprawna?”.

Żadne z tych sformułowań nie jest niepoprawne, tylko mają nieco inny sens. W wyrażeniu uczniowie klasy II a akcent położony jest na uczniów, a w sformułowaniu uczniowie z klasy II a – na klasę. Przyimek z w wyrażeniu z klasy akcentuje nazwę zbioru, jakim jest klasa II a.

Nie wiem, czy w opisanej przez korespondenta sytuacji jest to istotne, ale warto wiedzieć, że znaczenie tych wyrażeń jest minimalnie zróżnicowane. I że zależy to od przyimka.

Od niektórych nazw miejscowych możemy tworzyć nazwy mieszkańców za pomocą cząstki -ak, na przykład lwowiak, szczeciniak, wrocławiak. Mają one jednak charakter potoczny. Tylko nazwy poznaniak, warszawiak czy krakowiak pojawiają się w kontekstach neutralnych. Są to jednak wyjątki od zasady ogólnej. Rzadziej tworzy się nazwy mieszkańców za pomocą cząstki -czyk, głównie od nazw miast obcych: berlińczyk, dublińczyk, a z polskich: zakopiańczyk, malborczyk (choć i forma malborczanin jest w użyciu).

  Więc skoro jest łatwo utworzyć nazwę mieszkańca, to dlaczego jest tak trudno? I skąd są te wszystkie wątpliwości i spory? Stąd, że to nie przyrostek sprawia trudność w tworzeniu nazwy, tylko głoski, które wymieniają się w podstawie słowotwórczej. W nazwie szczecinianin jedyną zmianą w podstawie szczecin- jest miękkość końcowej głoski n, czego zwykle nie zauważamy. Ażeby utworzyć nazwę gdańszczanin, musimy w podstawie gdańsk- wymienić głoskę s na sz, a głoskę k na cz. W nazwie kostomłocianin pochodzącej od nazwy Kostomłoty w podstawie słowotwórczej wymieniamy t na ć. Jeszcze trudniej jest utworzyć nazwę mieszkańców Szczecinka: szczecinczanin i szczecinczanka. Musimy bowiem wymienić tu głoskę k na cz i uwzględnić ruchomość samogłoski e. 

Wróćmy do nazwy Brzozdowce. Kto w nich mieszka? Czy brzozdowianie, jak chcą mieszkańcy, czy brzozdowiczanie – jak piszą dziennikarze? Żadna z tych form nie jest zbudowana właściwie. W formie brzozowianie umknęła gdzieś istotna głoska c, bo brzozdowianin to mieszkaniec Brzozdowa, nie Brzozdowiec. Natomiast forma brzozdowiczanie zawiera sylabę -wi-, której nie ma w podstawie słowotwórczej.

Jak więc zbudować poprawnie te nazwy? W podstawie brzozdowc- wymieniamy głoskę c na cz i dodajemy cząstki -anin i -anka: brzozdowczanin, brzozdowczanka. Według tego samego schematu tworzymy nazwy mieszkańców od innych podobnie zbudowanych nazw miejscowych: od Żurawce – żurawczanin i żurawczanka, od Minkowce – minkowczanin, minkowczanka, od Kuńkowce – kuńkowczanin i kuńkowczanka.

Zainteresowanym czytelnikom polecam bardzo ciekawy „Słownik nazw miejscowości i mieszkańców z odmianą i poradami językowymi”, wydany w 2007 roku przez PWN. 

Tej kwestii nie można rozpatrywać w kategorii poprawności, albowiem obie konstrukcje są poprawne. Różni je natomiast poziom stylistyczny: państwo pozwolą to forma grzeczniejsza, wyrażająca szacunek dla odbiorcy, zwrot pozwólcie państwo jest swobodniejszy, służy do nawiązania kontaktu, ale szacunku nie wyraża. Nie znaczy to, że jest niegrzeczny, jest tylko mniej oficjalny i skraca dystans między rozmówcami. W związku z tym nie w każdej sytuacji komunikacyjnej można go fortunnie użyć. 

Tak właśnie odpowiedziałam korespondentowi, który jednak nie dał za wygraną: „Pani odpowiedź mnie zaskoczyła. A co w takim przypadku z konstrukcją: Możesz pan sobie poszukać i możesz pan znaleźć. To przecież tylko różnica w liczbie, pojedynczej albo mnogiej, i też razi”. To racja, taka forma dziś razi, bo już dawno wyszła z użycia. Ale gdy sympatyczna ekspedientka w osiedlowym sklepie mięsnym (kiedyś się mówiło – „w rzeźniku”) powiedziała do mnie: „Weź sobie pani tę karkóweczkę, zrobisz sobie pani kotleciki na trzy dni”, to nie poczułam się urażona, tylko rozbawiona, bo to zupełnie inna sytuacja komunikacyjna. Ja się w tym sklepie znalazłam w roli klientki z sąsiedztwa, więc owo weź sobie pani odebrałam nie tylko jako cechę języka pani sprzedawczyni, lecz także jako sygnał pewnej wspólnotowości, „sąsiedzkości” właśnie.

Rzecz jasna, stosowanie tej zamierzchłej formy grzecznościowej jest ryzykowne i może być uznane za niegrzeczne. Natomiast obie konstrukcje w liczbie mnogiej będą właściwe, jeśli ich użyjemy w odpowiedniej sytuacji, pamiętając, że służą innym celom i mają inny poziom sygnalizowanego szacunku do odbiorców.

A właściwie, że konstrukcja pozwólcie państwo zawiera go w ilościach śladowych.

Inny problem ortograficzny ma druga korespondentka poradni, która pyta, jakiej litery użyć w skróconej nazwie własnej. Podaje taki przykład: „W Bielsku-Białej działa Towarzystwo Szkolne im. Mikołaja Reja, które w latach 90. założyło prywatne Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Reja. Członkowie Towarzystwa (towarzystwa?) spotykają się co roku”. Wątpliwość pytającej rozstrzyga zasada 18.36 zapisana w „Wielkim słowniku ortograficznym PWN”: wielką literą można zapisać skrócone nazwy instytucji, których pełna nazwa została wymieniona wcześniej. Można, ale nie jest to konieczne, więc pisownia towarzystwa od małej litery też jest tu właściwa.

Wobec nierygorystycznie sformułowanej zasady to piszący podejmuje decyzję, jakiej litery użyć. Kolejny przykład korespondentki jest bardziej skomplikowany: „Forum Ekonomiczne w Karpaczu co roku otwiera prezentacja Raportu SGH i Forum Ekonomicznego. Nad Raportem (raportem?) pracują eksperci SGH i eksperci zewnętrzni. – Jesteśmy dumni z Raportu (raportu?) – mówił na otwarciu Forum (forum?) jego gospodarz”. Pierwsze zdanie cytatu jest niekłopotliwe: Forum Ekonomiczne to nazwa własna imprezy, a Raport SGH i Forum Ekonomicznego jest nazwą własną dokumentu, toteż wielkie litery są tu uzasadnione. Ale jak zapisać owe nazwy w zdaniu drugim i trzecim? Ja wybrałabym litery małe, bo Forum Ekonomiczne to także forum, czyli miejsce dyskusji, a Raport SGH to także raport, czyli pewien typ dokumentu.

Nadmiar wielkich jest w moim odczuciu rażący, ale każdy autor tekstu ma prawo podjąć własną decyzję. Umożliwiają mu to otwarte w tym zakresie reguły pisowni.

Ta druga zasada nie zawsze jest oczywista, czemu daje wyraz korespondent naszej poradni językowej, który pisze tak: „W sprawie  dwukropka czytam następujące informacje: stawiamy go, gdy wyliczamy kilka elementów, a przed dwukropkiem umieszczamy formę ogólną, np. W te wakacje zamierzam odwiedzić kilka nadmorskich miejscowości: Międzyzdroje, Jastrzębią Górę i Puck. Jeżeli wyliczane elementy nie są poprzedzane formą ogólną, dwukropek nie jest konieczny, np. W wakacje planuję odwiedzić Międzyzdroje, Jastrzębią Górę i Puck. Która z tych zasad odnosi się do zdania: Zasady pisowni wyrazów z rz/ż, ch/h, ó/u? Czy po przyimku „z” należy postawić dwukropek?”.

W tym zdaniu dwukropek nie jest potrzebny, wszak stawiamy go przed wyliczeniem tylko wtedy, gdy poprzedza je jakiś uogólniający wyraz. Nie ma potrzeby wstawiać go w takim na przykład zdaniu: Kup chleb, bułki, chałkę, rogale. Ale potrzebny jest w zdaniu: Kup jakieś pieczywo: chleb, bułki, chałkę, rogale, bo pieczywo to wyraz uogólniający treść wyrazów stojących po dwukropku. Co więc ze zdaniem dotyczącym zasad pisowni, o które pyta korespondent poradni? Wymienione w nim litery rz/ż, ch/h, ó/u nie poprzedza żadna uogólniająca forma słowna, więc dwukropek jest tu zbędny. Gdyby zdanie miało taką na przykład postać: Zasady pisowni wyrazów z literami: rz/ż, ch/h, ó/u, to wtedy dwukropek byłby konieczny.

Oprócz wprowadzania cytatów i poprzedzania wyliczeń dwukropek zapowiada też uzasadnienia, wyjaśnienia, dopowiedzenia: Co wieczora rodzina martwi się: wróci czy nie wróci albo: Nie wiedziała, jak zareagować: śmiać się czy płakać.  Nie bez znaczenia jest także ta funkcja dwukropka, która dodaje melodii czytanemu zdaniu, bo wymaga zawieszenia głosu. Przeczytajmy głośno wszystkie zamieszczone w felietonie przykłady, a będzie wiadomo, o jaką melodię chodzi.

Tak więc dwukropek, jak każdy znak interpunkcyjny, wie, co ma w zdaniu robić. Wiemy to i my.

Nie wiem, czy współczesnym użytkownikom języka takie wyjaśnienie wystarcza. Pewnie nie całkiem, czego dowodem jest opinia innego korespondenta poradni: „Wchodząc do sklepu, pytam: Czy jest chleb? Pada odpowiedź: Nie ma. Dlaczego nie odpowiada się: Nie jest? Przecież chleb nikogo (niczego) nie ma, nie posiada. To chleb jest nieobecny, czyli nie jest”.

Trudno odmówić logiki takiemu myśleniu, jednak kryterium logiczności języka nie wystarcza, by orzekać o poprawności jakichś wyrazów. Zresztą, język nie musi być logiczny, ważne, by był gramatyczny i komunikatywny. Weźmy na przykład z pozoru nielogiczne sformułowanie Jestem samochodem, które oparte jest na wielofunkcyjności czasownika posiłkowego być. Potoczne wyrażenie Jestem samochodem nie oznacza, że ktoś się utożsamia z samochodem, tylko że tym samochodem przyjechał. Formy gramatyczne czasownika być: jest, będzie, było uwypuklają różne sensy wypowiedzi: Wojsko jest wojsko, Będzie z miesiąc, jak wyjechał, Było się uczyć itp.

Większość współczesnych pozornych językowych nielogiczności można wytłumaczyć procesami historycznymi. Ich znajomość poszerza naszą wiedzę, ale nie jest niezbędna, by mówić i pisać poprawnie.