Językowa corrida

Podobna uwaga zamieszczona jest w haśle liczba, czyli ‘suma takich samych albo podobnych jednostek, rzeczy, zdarzeń’: „dopuszczalne jest wymienne używanie rzeczowników liczba i ilość, zwłaszcza jeśli chodzi o duże wielkości”. Równie tolerancyjny jest wobec ilości „Inny słownik języka polskiego”, który po definicji: „Ilość czegoś to wielkość określająca, ile tego jest”, zamieszcza zdanie: „Niektóre osoby sądzą, że w odniesieniu do rzeczy, które można policzyć, odpowiedniejsze jest słowo liczba”.

Zarówno „Wielki słownik poprawnej polszczyzny”, jak i „Inny słownik języka polskiego” są wydawnictwami normatywnymi, czyli takimi, które wskazują formy poprawne, a przestrzegają przed niepoprawnymi. W żadnym z nich nie stawia się sprawy liczby i ilości na ostrzu noża. Redaktorzy wiedzą bowiem, że należy do tej kwestii podejść swobodniej, zwłaszcza gdy mowa o „dużych wielkościach”, które zacierają granicę między liczbą a ilością. Być może, gdy słowom liczba i ilość będzie towarzyszyć przymiotnik niewielka, to wątpliwości będzie mniej.

Kwestia policzalności czy niepoliczalności też bywa trudna do rozstrzygnięcia przy wielu wyrazach (jakby się ktoś uparł, toby ziarnka kawy albo maku policzył!). Stosunkowo łatwo jest policzyć samochody w mieście albo miejsca parkingowe. Ale jeśli nie jest ważna ich liczba, tylko „duża wielkość”, to w zdaniu: Budujmy w Szczecinie podziemne parkingi, bo w mieście gwałtownie rośnie ilość samochodów nie ma błędu.

Czy ilość zdominuje liczbę? Wydaje mi się, że tak, bo wzmaga się tendencja do zastępowania liczby słowem ilość. Przecież nie zawsze chcemy albo możemy rozważyć, czy się coś da policzyć. Czy zatem Pan Tomasz ma w tej kwestii poprawiać swoich uczniów? Raczej zwracać im uwagę na problem, ale ich nie dręczyć. Jeśli w zwyczaju językowym ilość zwycięży liczbę, to norma polszczyzny tę sytuację zaakceptuje. Wszak to użytkownicy języka decydują o jej kształcie.

Jedną z form kontaktu w internecie jest webinarium, webinar, czyli ‘seminarium internetowe’. To pochodzące z języka angielskiego słowo jest stosunkowo nowe w polszczyźnie, nie notują go tradycyjne wydania słowników języka polskiego ani słowników wyrazów obcych. Jednak o tym, że jest ważne i często używane, świadczy umieszczenie go w internetowym „Wielkim słowniku języka polskiego” z definicją: ‘spotkanie odbywane w komunikacji internetowej, służące szkoleniom, seminariom i innym formom nauki lub pracy wymagającym obustronnej komunikacji między osobą prowadzącą spotkanie a uczestnikami’. 

Nazwa webinarium łączy w sobie angielski wyraz web ‘sieć’ i część łacińskiego wyrazu seminarium ‘szkółka roślin’, a współcześnie ‘zajęcia dydaktyczne dla studentów starszych lat pogłębiające wiedzę z jakiejś dziedziny’ albo ‘rodzaj kursu, szkolenia wzorowanego nas takich zajęciach’. Postać webinarium jest rzadsza, częściej używamy krótszej formy webinar.

Skoro webinarium i webinar są wyrazowymi hybrydami, to pojawiają się wątpliwości, jak je wymawiać. Czy uwzględniać angielskie pochodzenie cząstki web i wymawiać [uebinarium], czy mówić w sposób spolszczony: [webinarium]. Na obecnym etapie przyswajania tego zapożyczenia oba warianty wymowy są poprawne, ale sądzę, że zwycięży forma spolszczona. To naturalny etap asymilacji zapożyczeń: najpierw staramy się naśladować obcą wymowę, a potem przystosowujemy ją do rodzimych zasad artykulacji. Rozchwianie artykulacyjne jest charakterystyczne dla wielu nowych wyrazów. Weźmy choćby nazwę Microsoft, którą możemy wymawiać w formie zbliżonej do angielskiej:  [majkrosoft] albo spolszczonej [mikrosoft]. Inne nieustabilizowane w wymowie zapożyczenia to skrótowiec HBO, wymawiany jak [ejdż-bi-oł] albo [habeo], czy skrótowiec UPC, wymawiany jak [ju-pi-si] albo [u-pe-ce].

Nie ma ogólnej zasady, która regulowałaby wymowę przyswajanych zapożyczeń. Wszystko zależy od nas, użytkowników języka. Raz zwycięża wymowa naśladująca oryginalną fonetykę np. FBI [ef-bi-aj], innym razem błyskawicznie wymowę spolszczamy, jak nazwę sieci bezprzewodowej wi-fi. A czasem możemy wymawiać i tak, i tak, jak tytułowy webinar. Myślę jednak, że perspektywa dalszej długotrwałej izolacji domowej i konieczność komunikacji internetowej przyczynią się do całkowitego spolszczenia wymowy tego wyrazu.

Są jednak takie pożyczki, których obecności w polszczyźnie nie da się wytłumaczyć inaczej, jak tylko snobizmem językowym, chęcią zaimponowania modnym słowem. Tak właśnie oceniam destynację. Na stronie Obserwatorium Językowego Uniwersytetu Warszawskiego destynacja jest definiowana ostrożnie: „Niektórzy, szczególnie osoby pracujące w branży turystycznej, nazywają destynacją miejsce, które jest celem podróży, zwłaszcza kraj, do którego się podróżuje. Destynacją może być też kraj, miasto lub jakieś konkretne miejsce, w którym się wypoczywa”. Czyli jeśli marzę o podróży do Azji, to marzę o Azji jako swojej destynacji? Toż to odbiera moim marzeniom cały urok!

Destynacja wypiera ze słownika takie wyrażenia, jak cel, miejsce, cel podróży, miejsce podróży, ale też miejsce przeprowadzki, podróży służbowej, w ogóle jakiegokolwiek przemieszczania się. Wszystkie te precyzyjniejsze sformułowania wchłania obca destynacja. Mogłabym wręcz powiedzieć, że je „pożera”, bo o modnych słowach zwykłam mówić, że to „pożeracze synonimów”.

Skąd się wziął ten językowy natręt? Destynacja jest bezpośrednim zapożyczeniem z języka angielskiego albo francuskiego, ale w polszczyźnie była już obecna w dawniejszych wiekach jako pożyczka łacińska: destinatio. Notuje ją Słownik języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego w znaczeniu ‘przeznaczenie, wyznaczenie’, ale opatruje kwalifikatorem dawne. Można więc powiedzieć, że destynacja przeżywa w naszym języku drugą młodość.

Trzeba też stwierdzić, że jej współczesna obecność ogranicza się do języka środowiskowego branży turystycznej, transportowej czy lotniczej. Ludzie mało podróżujący raczej destynacji nie przyswoją, a i ci, którzy marzą o podróżach, wolą chyba swoje pragnienia formułować po polsku. Bo czyż miłośnicy polszczyzny mogą sobie wyobrazić, że ktoś ich zapyta: Kochani, to jaką destynację wybierzemy po pandemii?

Nie ma też różnicy między wyrazami naprzeciw i naprzeciwko, które w zależności od sensu wypowiedzi mogą być przysłówkami lub przyimkami. Przysłówkiem są w zdaniach: Wyszedł mu naprzeciw. Jan mieszkał naprzeciwko. Przyimkiem są w zdaniach: Usiedli naprzeciw siebie. Naprzeciwko szafy powiesił obrazy. Skoro nie ma różnicy w znaczeniach obu wyrazów, to skąd ta różnica w formie? Skąd się wzięła cząstka –ko w słowie naprzeciwko? Jest to prawdopodobnie efekt owej dwoistości gramatycznej. Naprzeciw, używany jako przysłówek, upodobnił się do innych przysłówków z zakończeniem –ko: daleko, blisko, gorzko, krótko itp. Z biegiem czasu przysłówkowa forma zaczęła być używana także w funkcji przyimka: Naprzeciwko sklepu był przystanek. 

Chociaż istnienie wariantów różnych wyrazów wzbogaca zasób słowny polszczyzny, to bywa, że nie zawsze mamy ochotę z tego bogactwa korzystać i częściej używamy jednej formy kosztem drugiej. Dwóm omówionym wyżej parom wyrazów to jeszcze nie grozi, ale inne wariantywne formy wychodzą powoli z użycia. Z jedną z takich par spotykamy się czasem podczas posezonowych wyprzedaży. Czy może wysprzedaży? Obie formy są już poprawne i obie używane, choć wcześniej tylko wyprzedaż była akceptowana. Wyrazy wyprzedaż, wyprzedać pochodzą od dawnego czasownika przedać, którego już nie ma w żywej polszczyźnie. Wyparł go przedrostkowy wariant sprzedać i to od niego tworzymy kolejne słowa: wysprzedać, wysprzedaż, a także przedsprzedaż. Forma przedać jako jedyna jest podstawą słowa zaprzedać.

Całkiem nieobecny w zwyczaju językowym Polaków jest chyba czasownik nadwerężyć (chociaż ja go jeszcze używam), który został pokonany przez nowszy wariant nadwyrężyć. Jest to kolejna postać wyrazu utworzonego od ruskiego zapożyczenia powieriedit’ ‘okaleczyć’, który od XVII wieku przeszedł naprawdę wiele: od formy nadweredzić przez nadwerędzić, nadwerężyć, aż do najnowszego nadwyrężyć. Czy to koniec przeobrażeń? Nie wiadomo.  

O tym, czy pozycja jakiegoś wyrazu się wzmocni, czy osłabnie, decydujemy my, użytkownicy polszczyzny. Więc jeśli chcemy dać słowom moc, to ich po prostu używajmy, bo od nas zależy bogactwo naszego języka. 

Jednak pani Magda ma wątpliwość, bo dalej pisze: „Czy można tę nazwę traktować jak nazwę popularnej gry, np. szachy, i pisać bez żadnych wyróżników? Tylko że wtedy w zdaniu ta nazwa staje się niewidoczna, np. Zuzia, Jacek i Ola grali w państwa miasta”. To słuszna uwaga, bo takie zdanie jest jasne głównie dla osób, które znają grę. Może więc wielka litera w „naszej” nazwie byłaby uzasadniona, zwłaszcza że takie nazwy gier dla dzieci, jak grzybobranie czy klątwa faraona bywają uznane za tytuły i zgodnie z tą zasadą pisane od wielkiej litery: Grzybobranie, Klątwa faraona. Wobec braku konkretnej zasady obie pisownie: i wielką, i małą literą, uważam za dopuszczalne.

Druga kwestia, czyli sposób łączenia dwóch członów nazwy, wydaje mi się łatwiejsza do rozstrzygnięcia. Pani Magda ma wiele propozycji: „Czy można zastosować tu łącznik? Na takiej zasadzie, że są to dwa równorzędne rzeczowniki: państwa-miasta? Czy może potraktować jak tytuł „Państwa, miasta”? lub „Państwa, miasta...” (z wielokropkiem, ponieważ w grze wypisuje się nie tylko nazwy państw i miast, ale również rzek, stolic)”.

Jak mawia prof. Miodek: można i tak, i tak. I przecinek, i łącznik sugerują, że są to człony równorzędne. Przecinek dopuszcza występowanie kolejnych składników, natomiast łącznik „zamyka” treść w dwóch członach i niczego więcej nie sugeruje. W nazwie gry nie jest potrzebna informacja, że grając, wpisujemy oprócz państw i miast jeszcze jakieś inne hasła, a łącznik jest wyrazistszym niż przecinek znakiem graficznym. Zatem i tu oba sposoby zapisu są dopuszczalne.

Podsumowując szczegółową analizę, mogę jedynie powiedzieć, jak ja zapisałabym tę nazwę: od małej litery i z łącznikiem, bez cudzysłowu. Jednak pisownia z przecinkiem i od wielkiej litery też nie będzie błędem. Muszę sprawę przedyskutować w szerszym gronie specjalistów, dlatego jeszcze wrócę do tego problemu ortograficznego.

Jednak pani Magda ma wątpliwość, bo dalej pisze: „Czy można tę nazwę traktować jak nazwę popularnej gry, np. szachy, i pisać bez żadnych wyróżników? Tylko że wtedy w zdaniu ta nazwa staje się niewidoczna, np. Zuzia, Jacek i Ola grali w państwa miasta”. To słuszna uwaga, bo takie zdanie jest jasne głównie dla osób, które znają grę. Może więc wielka litera w „naszej” nazwie byłaby uzasadniona, zwłaszcza że takie nazwy gier dla dzieci, jak grzybobranie czy klątwa faraona bywają uznane za tytuły i zgodnie z tą zasadą pisane od wielkiej litery: Grzybobranie, Klątwa faraona. Wobec braku konkretnej zasady obie pisownie: i wielką, i małą literą, uważam za dopuszczalne.

Druga kwestia, czyli sposób łączenia dwóch członów nazwy, wydaje mi się łatwiejsza do rozstrzygnięcia. Pani Magda ma wiele propozycji: „Czy można zastosować tu łącznik? Na takiej zasadzie, że są to dwa równorzędne rzeczowniki: państwa-miasta? Czy może potraktować jak tytuł „Państwa, miasta”? lub „Państwa, miasta...” (z wielokropkiem, ponieważ w grze wypisuje się nie tylko nazwy państw i miast, ale również rzek, stolic)”.

Jak mawia prof. Miodek: można i tak, i tak. I przecinek, i łącznik sugerują, że są to człony równorzędne. Przecinek dopuszcza występowanie kolejnych składników, natomiast łącznik „zamyka” treść w dwóch członach i niczego więcej nie sugeruje. W nazwie gry nie jest potrzebna informacja, że grając, wpisujemy oprócz państw i miast jeszcze jakieś inne hasła, a łącznik jest wyrazistszym niż przecinek znakiem graficznym. Zatem i tu oba sposoby zapisu są dopuszczalne.

Podsumowując szczegółową analizę, mogę jedynie powiedzieć, jak ja zapisałabym tę nazwę: od małej litery i z łącznikiem, bez cudzysłowu. Jednak pisownia z przecinkiem i od wielkiej litery też nie będzie błędem. Muszę sprawę przedyskutować w szerszym gronie specjalistów, dlatego jeszcze wrócę do tego problemu ortograficznego.

Z powodu nieobecności w słownikach formy wyszczepić niektórzy sądzą, że jest ona niepoprawna. Jeśli jednak zanalizujemy znaczenie przedrostka wy-, to wątpliwości powinny nas opuścić. Cząstka wy- uzupełnia bowiem podstawowe znaczenie czasownika między innymi o taką treść: ‘osiąganie celu, wyniku, wyczerpanie zakresu czynności’, np. wybłagać, wybudować, wydrzeć, wydusić, wypalić. Zgodnie z tym wyszczepić znaczy ‘osiągnąć wyznaczony cel, wyczerpać zakres czynności, czyli zaszczepić wszystkich bez wyjątku’. Zastrzeżenia wobec tego neologizmu są więc nieuzasadnione.

Różne przedrostki dodawane do czasowników mogą nie tylko zmieniać ich znaczenia, lecz także przenosić czasownik z jednego poziomu stylistycznego na drugi. Niektóre neutralne czasowniki, np. puścić, rzucić, jeść, słać, jechać, jeśli dodamy do nich cząstkę pod-, nabierają nacechowania potocznego, ekspresywnego: podpuścić, podrzucić, podjeść, podesłać, podjechać. A jeśli mają nacechowanie potoczne, to są stylistycznie ograniczone, co powoduje, że nie w każdym typie tekstu mogą się pojawiać. Nie razi mnie, gdy znajomy powie, że podjedzie do mnie i podrzuci mi zakupy, ale czuję stylistyczny zgrzyt, gdy studentka pisze wiadomość i prosi mnie, by jej podesłać termin egzaminu.

Wiem, że to niuans, być może nawet moje czepialstwo, ale jeśli nie będziemy zwracać uwagi na subtelności językowe, to się nam to nasze bogactwo stylistyczne polszczyzny wkrótce spłaszczy, a nawet wypłaszczy. A wtedy o bogactwie już nie będzie mowy…

To oczywiste, że polszczyzna publiczna roku 2020 została zdominowana przez słowa związane z globalnym zagrożeniem. Odkurzyliśmy rzadko używane w języku potocznym słowo pandemia ‘epidemia obejmująca swym zasięgiem kraj, kontynent, a nawet cały świat’, wcześniej występujące głównie w specjalistycznych odmianach języka. W nowych znaczeniach zaczęły się pojawiać słowa kwarantanna ‘przymusowa izolacja lub samoizolacja’ i maseczka – dotąd kojarzona głównie z zabawą albo z urodą. Z kwarantanną ma związek inny rodzaj „uwięzienia”, angielski lockdown czyli ‘zamknięcie, odcięcie’. Tego obcego słowa nie umieliśmy albo nie chcieliśmy zastąpić żadnym rodzimym odpowiednikiem.

W minionym roku „królowała” jednak korona – pierwszy człon nazwy zabójczego wirusa. Owa korona nie jest nazwą ‘królewskiego nakrycia głowy’, tylko łacińskim albo greckim odpowiednikiem słowa ‘wieniec’. Cząstka korona jest elementem wielu żartobliwych neologizmów, które pomagają przetrwać trudny czas: koronaceny, koronachaos, koronadepresja, koronaferie, koronagłuptas, koronaidiota, koronaimpreza, koronainfolinia, koronakryzys, koronaświrus, koronarzeczywistość, koronalia itp.

Wysoką frekwencję miały też w 2020 roku słowa związane z ratowaniem zdrowia: respirator, ozdrowieniec i medyk. Tym ostatnim słowem, w słownikach oznaczanym jako przestarzałe albo jako ‘potoczne określenie studenta medycyny’, teraz nazywamy wszystkich lekarzy, pielęgniarki, ratowników i innych pracowników ochrony zdrowia. I nie ma już ono żadnego innego zabarwienia emocjonalnego, oprócz wdzięczności pacjentów.

Zachęcam Państwa do głosowana na słowo roku. Jeszcze jest czas, głos można oddać do ostatniej minuty roku, który właśnie się kończy. Pożegnam go bez żalu, z ulgą i z nadzieją na lepszy rok 2021, który – głęboko w to wierzę – dzięki osiągnięciom światowej medycyny przyniesie nam wolność! Życzę tego gorąco wszystkim Czytelnikom moich felietonów. Do siego roku!    

Słów zdegradowanych przez nadmierne używanie jest bez liku! Festiwal (pierogów), premiera (drukarki), ikona (stylu), dedykowany (do czegoś), kultowy (popularny), galeria (wypieków), trauma (Marcina na obiedzie u teściowej) i wiele, wiele innych. A teraz podobny los czeka piękny skądinąd przymiotnik narodowy, bo wszystko w Polsce musi być narodowe! Mamy więc Narodowy Bank Polski, Narodowy Fundusz Zdrowia, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych, Narodowe Siły Zbrojne, Narodowe Forum Muzyki, Narodowe Centrum Kultury, Narodowe Centrum Nauki, Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Narodowy Instytut Wolności, Narodowy Korpus Języka Polskiego, Stadion Narodowy, Parki Narodowe, Muzea Narodowe, Teatry Narodowe, Narodowa Opera. I jeszcze Narodowa Baza Talentów i Narodowa Orkiestra Dęta. A, i Narodowe Czytanie. Uff!  A to zapewne nie wszystkie narodowe przykłady.

Z większością tych nazw się oswoiliśmy, zwłaszcza że na co dzień używa się ich w formie skrótowców: NBP, NFZ, NCN, NCK itp. Nie spodziewałam się jednak (a nie jestem w swojej reakcji odosobniona), że można nazwać narodowym naprędce zbudowany szpital, który faktycznie jest szpitalem tymczasowym. Staram się zrozumieć pomysłodawców nazwy, dlatego sądzę, że ta słowna wybujałość może mieć związek z nazwą Stadionu Narodowego, na którym szpital tymczasowy jest umiejscowiony.

A że szpital narodowy już się nam osłuchał, to mamy kolejną niespodziankę: narodową kwarantannę! Ta nazwa jest nie tylko niefortunna, ale wręcz irytująca, a nawet komiczna! – Narodowa kwarantanna, durniejszą nazwę trudno wymyślić! – grzmi pisarz Mariusz Szczygieł. – Czy jeśli ktoś nie jest członkiem naszego narodu, nie obowiązują go jej przepisy? Czy nie obowiązuje ona ukraińskich imigrantów? Czym się różni kwarantanna narodowa od powszechnej? Czy mamy wywiesić flagi biało-czerwone i one odstraszą wirusa? – pyta poirytowany.

Sama zadaję sobie podobne pytania, bo nie wiem, na czym polega wyższość narodowej kwarantanny nad kwarantanną społeczną albo powszechną. Wolę społeczną, która odwołuje się do staropolskiego społem ‘razem, wspólnie’, tworzy rodzinę wyrazów ze słowami pospołu, wspólnie, wspólnik, wspólnota, spółka, a także pospolity, który pierwotnie znaczył ‘stanowiący ogół, służący ogółowi’. Społeczny jest słowem znacznie trafniejszym w czasach, gdy ważna jest wspólnota działania, wspólna wzajemna troska, gdy pospołu musimy walczyć z zagrożeniem.

Z okazji świąt Bożego Narodzenia życzę moim Czytelnikom – trochę tautologicznie –poczucia społecznej wspólnoty, potrzebnej nam jak nigdy dotąd.

Trzeba pamiętać, że czasownik posiadać jest stylistycznie ograniczony, należy do stylu oficjalnego, a w słownikach opatrzony jest kwalifikatorem „słowo książkowe”. Jego użycie jest właściwe w tekstach oficjalnych. Zżymamy się, gdy w urzędowym opisie poszukiwanego mężczyzny trafiamy na sformułowanie: Poszukiwany posiada brodę i wąsy, bo jest ono sprzeczne z przytoczonymi wyżej zasadami. Jednak rozumiemy intencję piszącego, ponieważ obecność słowa posiadać przenosi tekst z poziomu polszczyzny potocznej na poziom urzędowy. Mówiąc żartobliwie, w tekstach urzędowych częściej można coś posiadać, podczas gdy w tekstach potocznych trzeba to coś po prostu mieć.

Wiele osób zadaje pytanie, czy można posiadać wiedzę? To zależy od jej rozległości. Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN aprobuje połączenie posiadać wiedzę i ilustruje je takim przykładem: Profesor posiada rozległą wiedzę z zakresu chorób płuc. W tym kontekście posiadać ma związek z czymś cennym i wartościowym. Niefortunne jest natomiast używane przez polityków sformułowanie: Nie posiadam wiedzy na ten temat, bo nie tylko „nie mają wiedzy”, co również jest wyrażeniem karkołomnym, lecz także mylą wiedzę z informacją. Znacznie lepiej brzmi zdanie: Nie wiem albo: Nie mam żadnych informacji. Im prościej i naturalniej się wypowiadamy, tym lepiej i dla  mówiących, i dla słuchających.

Tak więc czasownik mieć ma nad czasownikiem posiadać tę przewagę, że jest neutralny, nienacechowany i wspólny dla wszystkich odmian polszczyzny, podczas gdy posiadać jest ograniczone do tekstów o charakterze oficjalnym. Ale posiadać ma coś, czego nie ma mieć. Można mianowicie utworzyć od niego rzeczownik odczasownikowy, np. zezwolenie na posiadanie broni, imiesłów bierny, np. posiadane kwalifikacje zawodowe, można też być w posiadaniu czegoś.

Chodzi mi więc nie tyle o ograniczenie obecności czasownika posiadać, ile o wskazanie właściwych dla niego miejsc.